Wiele lat temu Ellen Langer, jedna z czołowych psycholożek społecznych, robiła zakupy w supermarkecie. Przy kasie podała sprzedawcy swoją kartę płatniczą, a ten zauważył, że karta jest niepodpisana. To stanowiło problem, bo – jak trzeba wyjaśnić młodym osobom – istota bezpiecznej transakcji opierała się wtedy na stwierdzeniu identyczności podpisu na rachunku z podpisem na karcie. Sprzedawca poprosił więc Langer, by podpisała się na karcie, a następnie wręczył jej rachunek, gdzie też się podpisała. Porównał podpisy i upewnił się, że są identyczne. Dopiero w domu, rozpakowując zakupy, prof. Langer zdała sobie sprawę z idiotyczności sytuacji. Przecież każdy złodziej, który znalazłby jej niepodpisaną kartę, potrafiłby dwukrotnie podpisać się w taki sam sposób – na karcie i na rachunku. To zapoczątkowało jej myślenie o ludzkiej bezrefleksyjności.
Codzienne życie pełne jest podobnych absurdów. Pozostając przy kartach płatniczych, zauważmy, że jeśli płacimy kartą zbliżeniowo, przykładamy ją do terminalu. Pytanie, kiedy możemy ją już zabrać? Informuje nas o tym komunikat w rodzaju „Transakcja zakończona, zabierz kartę”. Problem w tym, że możemy go zobaczyć dopiero, gdy kartę zabierzemy.
Poprzedni rocznik tak robił
Człowiek sam sobie nadał dumne miano „sapiens”. Z wyższością patrzymy na intelektualne osiągnięcia innych istot. Każdy, kto ma akwarium, wie, jak wolno ryby uczą się nowych zachowań. Jeśli na przykład sypiemy im pokarm ciągle w tym samym miejscu akwarium, na nasz widok ryby pędzą w tym kierunku. Co jednak, jeśli między rybę a pokarm wstawimy plastikową płytkę? Otóż ryba, gdy do niej dotrze, zaczyna płynąć w jedną stronę, po czym płynie troszkę dalej w stronę przeciwną.
Jeśli płytka się nie kończy, znów zmienia kierunek. Naprzemiennie przesuwa się w prawo i w lewo, przy czym za każdym razem „wychylenie” jest większe, aż płytki już nie ma i ryba pędzi do pokarmu. Następnym razem znów płynie raz w lewo, raz w prawo, ale robi większe wychylenia w tym kierunku, gdzie wcześniej natrafiła na brak płytki. Jej ruchy w tę stronę stają się częstsze i bardziej zdecydowane. W końcu ryba uczy się omijać przeszkodę. Jeśli jednak usuniemy płytkę, ryba początkowo płynie tak, jakby ona była. Stopniowo łuk, po którym omija nieistniejącą przeszkodę, staje coraz mniejszy, aż po pewnym czasie ryba znów płynie wprost do pokarmu. Ryba musi się więc długo uczyć zarówno tego, że przeszkoda jest, jak i tego, że już jej nie ma. Co innego my, ludzie! Czy na pewno?
Wiele lat temu jeden z wielkich behawiorystów, John Broadus Watson, zwrócił uwagę, jak dziwnie żołnierze-wartownicy chodzą po placu jednego z amerykańskich fortów. Idąc wzdłuż muru, w pewnym momencie odchodzą na kilka metrów, by znów wrócić do marszu po linii prostej. Gdy zdziwiony zapytał, dlaczego wybierają taki tor, usłyszał: „poprzedni rocznik tak robił”. Dotarł więc do żołnierzy poprzedniego rocznika i jeszcze wcześniejszego – odpowiedź zawsze była ta sama: „poprzedni rocznik tak robił”…
POLECAMY
Watson był cierpliwy i ustalił, że ponad sto lat wcześniej w tym miejscu rosło drzewo, które trzeba było omijać. Podczas burzy uderzył w nie piorun i spłonęło. Pozostał pień, który też trzeba było omijać. Wykopano go jednak, dziurę zasypano. Teraz nie trzeba już było niczego omijać, ale żołnierze nadal skręcali, gdyż ziemia w tym miejscu była grząska i można było (zwłaszcza po deszczu) pobrudzić sobie kamasze. Z czasem słońce i wiatr wysuszyły ziemię i nic nie uzasadniało omijania łukiem tego miejsca. Żołnierze robili to jednak nadal, bo… tak postępowały poprzednie roczniki. Ryby zmodyfikowały swoje reakcje, reakcje ludzi pozostały niezmienne.
Za darmo bycze łajno
Współczesna psychologia pokazuje nieracjonalność ludzkich zachowań w różnych obszarach. Przyjrzyjmy się kilku przykładom.
Dan Ariely stawia ludzi przed wyborem:...
Pozostałe 80% artykułu dostępne jest tylko dla Prenumeratorów.
