Ujawniamy tajemnice umysłu

Na temat

Nasz umysł nie ma sobie równych. Dlaczego więc czasem nas zawodzi? Zostaliśmy wyposażeni w niezwykle skomplikowane urządzenie, ale nie dano nam instrukcji jego obsługi. Teraz dzięki badaniom psychologów odkrywamy zasady działania umysłu i uczymy się lepiej z niego korzystać.

Budda porównał umysł do dzikiego słonia, który wędruje swobodnie, zgodnie ze swymi upodobaniami – aż do czasu, gdy powożący słoniem, poprzez wgląd w naturę swego umysłu i rozwijanie mądrości, będzie w stanie go opanować. Platon z kolei wyobrażał sobie, że racjonalna część umysłu trzyma w dłoniach wodze, by zapanować nad parą koni – emocji i impulsów – ciągnących rydwan, który symbolizuje Ja. Ponad dwa tysiące lat później Zygmunt Freud proponował analogiczny model umysłu. W jego wizji woźnica (czyli ego, będące racjonalnym, świadomym Ja) rozpaczliwie próbuje zapanować nad narowistym koniem (tzw. id, czyli gwałtownymi popędami), podczas gdy rodzice woźnicy (czyli superego, będące irracjonalnym sumieniem) z tylnego siedzenia powozu pouczają go i wytykają mu błędy w sposobie postępowania z koniem. 
Budda, Platon i Freud – wszyscy trzej dostrzegali tragizm sytuacji człowieka, który próbuje narzucić swoją wolę czemuś, co jest dużo potężniejsze od niego. A zarazem wszyscy trzej oferowali mu swoje recepty. 

Kiedy słoń czegoś chce

Intensywny rozwój badań naukowych przyniósł dane, które pozwalają zweryfikować te metafory i spojrzeć na nie z nowej perspektywy. Jonathan Haidt, profesor psychologii społecznej z Uniwersytetu w Nowym Jorku, w książce Szczęście. Od mądrości starożytnych po koncepcje współczesne proponuje własną metaforę umysłu. Pisze: „jestem jeźdźcem na grzbiecie słonia. Trzymam w dłoniach wodze i pociągając za nie, mogę nakłonić słonia, żeby skręcił, zatrzymał się albo ruszył z miejsca. Mogę kierować biegiem wypadków pod warunkiem, że słoń nie ma własnych pragnień ani zachcianek. Kiedy jednak słoń naprawdę czegoś chce, nie mam przy nim żadnych szans”. 

POLECAMY

Która część naszego umysłu to słoń, a co jest jeźdźcem? Po co znalazł się na grzbiecie słonia? W jakich okolicznościach jeźdźcowi zdarza się stracić kontrolę nad słoniem? Jak nakłonić słonia i jeźdźca do lepszej współpracy? Aby przybliżyć się do odpowiedzi na te pytania, Haidt proponuje, by przyjrzeć się umysłowi przez pryzmat ciała, a szczególnie tej jego części, która w tradycji nauk przyrodniczych opisywana jest jako siedlisko umysłu – czyli mózgowi. Świadomość, jak jest zbudowany i jak działa, rzuca światło na podstawowe tryby działania naszego umysłu.

Cechy słonia

Umysł będący w trybie automatycznym:

  • generuje wrażenia, uczucia i skłonności, które – zaakceptowane przez analityczną część umysłu – stają się przekonaniami, postawami i zamiarami; 
  • działa szybko, niemal bez wysiłku, bez poczucia świadomej kontroli i poza polem uwagi;
  • przetwarza dane dość powierzchownie;
  • tłumi wątpliwości przy niespójnych informacjach,
  • skupia się na istniejących danych, a brakujące ignoruje;
  • preferuje potwierdzanie i przyjmowanie na wiarę;
  • przywiązuje przesadną wagę do zdarzeń mało prawdopodobnych, lecz zagrażających;
  • poczucie łatwości przetwarzania danych traktuje jako dowód ich prawdziwości;
  • korzysta z wyuczonych reakcji.

 

Mózg „gadzi”, mózg „ssaczy”

Jeśli zegniemy nadgarstek, przytkniemy kciuk do śródręcza, a następnie zaciśniemy na nim palce, uzyskamy uproszczony model ludzkiego mózgu. Jego przód znajduje się tam, gdzie kostki palców, a tył jest na grzbiecie dłoni. Przedramię z nadgarstkiem symbolizuje rdzeń kręgowy. Spód dłoni to pień mózgu. Kciuk ukazuje przybliżoną lokalizację układu limbicznego, czyli ciała migdałowatego i hipokampu. Owinięte wokół niego palce to pofałdowana kora mózgowa. Te trzy systemy – pień mózgu, układ limbiczny oraz kora – nabudowane na sobie, razem składają się na tzw. trójcę mózgową, jak ją nazywa psychiatra Daniel J. Siegel, albo na mózg „trójjedyny”, jak określił to specjalista z zakresu neuronauki Paul D. McLean. 

Najstarszy z nich ewolucyjnie jest pień – mają go już zwierzęta zimnokrwiste. To tak zwany mózg gadzi, instynktowny. Nie podlega kontroli świadomości i realizuje pierwotne instynkty przetrwania gatunku i ochrony życia. Kontroluje – poza świadomością – podstawowe funkcje ciała i procesy życiowe. Monitoruje stan pobudzenia organizmu; jest kluczowym elementem tak zwanych układów motywacyjnych, które pchają nas do działania, by zaspokoić podstawowe potrzeby: zdobywania pożywienia, szukania kryjówki, zapewnienia sobie poczucia bezpieczeństwa. Wykrycie jakiegokolwiek zagrożenia skłania nas do reakcji typu walka, ucieczka lub zastygnięcie. Bez względu na to, która z tych reakcji zostanie uruchomiona, zyskuje bezwzględny priorytet. Mózg „gadzi” wyłącza wówczas wyższe ośrodki neuronalne i przejmuje kontrolę nad całym organizmem. Zatrzymuje racjonalne myślenie, skraca czas reakcji i uruchamia trzymane w pogotowiu zapasy energii, pozwalając na nadludzki wysiłek w walce lub ucieczce. Umysł w trybie „gadzim” staje się wyłącznie reaktywny. Jeśli działamy w tym trybie, nawet neutralną uwagę możemy odebrać jako zaczepkę i odpowiedzieć jednym z trzech pierwotnych wzorców reakcji. 

Głęboko w mózgu, jak kciuk opleciony palcami, znajduje się układ limbiczny. W modelu „trójcy” określany jest mianem starego mózgu ssaków albo mózgu emocjonalnego. Ściśle współpracuje z pniem mózgu, wywołując stany emocjonalne. Ogarniające nas uczucia są powiązane z określonymi znaczeniami, ponieważ układ limbiczny stale ocenia bieżącą sytuację: „Czy to jest dobre, czy to jest złe?”. Skłania, by podążać ku temu, co jest dobre/przyjemne, a oddalać się od tego, co złe/nieprzyjemne. Wyposażeni w układ limbiczny, potrafimy przywiązywać się do innych istot, do czego nie są zdolne np. jaszczurki. Pełni on również istotną rolę regulacyjną za sprawą podwzgórza, które kontroluje wydzielanie hormonów (w tym hormonów stresu), pomaga w tworzeniu wspomnień (to rola hipokampu) i reakcji lękowych (dzięki aktywności ciała migdałowatego i powiązania z mózgiem gadzim). Umysł, działając w trybie „ssaczym”, jest również reaktywny i nastawiony na przywiązanie, lgnięcie ku czemuś/komuś lub przeciwnie – awersję do czegoś/kogoś. 

Zewnętrzna warstwa mózgu, kora nowa, określana jest jako nowy mózg ssaków, gdyż rozrosła się wraz z pojawieniem się naczelnych, a w szczególności człowieka. W niej powstają pobudzenia niezwiązane bezpośrednio z funkcjonowaniem organizmu i reakcjami ratunkowymi. Ona pozwala na kreowanie nowych skojarzeń, myślenie, planowanie i podejmowanie decyzji – czyli procesy umysłowe, które mogą uwolnić nas od przymusu reagowania wyłącznie na aktualną sytuację. Środkowa kora przedczołowa jest ośrodkiem empatii i harmonijnego współbrzmienia z innymi; uspokaja emocjonalnie reaktywne warstwy podkorowe.

Gdy jej się to nie udaje, dochodzi do wybuchu „limbicznej lawy” gorących emocji, co może prowadzić do niekontrolowanych zachowań. Czujemy wtedy, że „tracimy rozum”, przestajemy działać w trybie namysłu i racjonalnego oglądu, nasz umysł przejmują w posiadanie gad i stary ssak. 

Model „trójcy” mózgowej przyjmuje, że nasz rozum „zainstalowany” został w korze, a emocjonalność w starszym ewolucyjnie układzie limbicznym; z perspektywy najnowszych badań neuronalnych wydaje się to jednak sporym uproszczeniem. Dziś wiadomo, że duże części kory, szczególnie w obszarze oczodołowo-czołowym, reagują pobudzeniem na doświadczanie przyjemności lub bólu, poniesienie straty albo osiągnięcie zysku. Okazuje się, iż powstanie kory umożliwiło imponujący rozwój sfery emocjonalnej. Jak zauważa prof. Jonathan Haidt, nasza racjonalność w ogromnej mierze zależy od emocjonalności. Do lamusa należy więc odłożyć przekonanie o możliwości działania umysłu w trybie czysto racjonalnym. Wracając do metafory słonia i jeźdźca: pojawienie się kory nowej dało początek istnieniu jeźdźca i jednocześnie uczyniło słonia...

Pozostałe 80% artykułu dostępne jest tylko dla Prenumeratorów.



 

Przypisy

    POZNAJ PUBLIKACJE Z NASZEJ KSIĘGARNI