Jak odnaleźć się w wolności

Kto jest za to odpowiedzialny? – tak brzmi pytanie, które często zadajemy w codziennym życiu sobie, a także innym. I czy w ogóle taki ktoś jest? Pytamy o odpowiedzialność za sprawy poważne, np.: „Kto odpowiada za to, że tak wiele osób każdego lata tonie w polskich rzekach?”, „Czy i kto jest odpowiedzialny za to, że Marian nie zdał matury?”, „Kto ponosi odpowiedzialność za śmierć pacjenta w szpitalu X?”, „Kto przyczynił się do rozpadu tego związku?”. Ale pytania dotyczą też rzeczy błahych, np.: „Kto odpowiada za bałagan w tym pokoju?”, „Czy rodzice są odpowiedzialni za wagary Zosi?” itp. 

Wiele uwagi poświęcono kwestii odpowiedzialności w naukach społecznych, filozofii, etyce, a także w naukach prawnych. Psychologia akademicka także stawia sobie pytania o podstawy, na jakich ludzie opierają swoje sądy o własnej i cudzej odpowiedzialności, oraz próbuje poznać czynniki, które wpływają na proces przypisywania odpowiedzialności i jego wyniki. 

Jestem tylko pionkiem, czyli dlaczego zdarza nam się rezygnować z wolności

Wspólne dla myślenia o odpowiedzialności we współczesnej humanistyce i naukach społecznych (w tym i psychologii) jest wiązanie jej z wolnością jednostki podejmującej określone decyzje i zachowania. Badania psychologiczne dowodzą, że im bardziej dowolny jest wybór jakiegoś zachowania, tym większe jest w odbiorze sprawstwo jego efektów (skutków wolnego wyboru) i tym wyższa odpowiedzialność za spowodowane skutki. Wolność oznacza tutaj dwa główne, związane ze sobą warunki działania: masz wybór (widzisz różne możliwości) i możesz, wybierając jedną z dostępnych opcji, realizować swoje ważne potrzeby i wartości podstawowe. 

Badacze różnią się w ocenie znaczenia tych warunków. Na przykład Arie Kruglanski – znakomity amerykański psycholog, od dekad badający poznanie społeczne – przekonuje, że poziom odczuwanej wolności własnej i przypisywanej innym osobom zależy przede wszystkim od oceny zgodności zachowania (własnego lub obserwowanego u innych) z preferencjami jednostki, jej indywidualnymi dyspozycjami, wartościami i postawami. Obserwowanymi wskaźnikami wolności wyboru jest brak wahań, a zamiast tego zdecydowanie, poczucie trafności dokonanego wyboru. Inni badacze, np. John H. Harvey i Ben Harris, wiążą poczucie i spostrzeganie cudzej wolności przede wszystkim z liczbą, rodzajem i dostępnością możliwości wyboru. Co ciekawsze, ich badania wskazują, że im większa jest wolność rozumiana jako swoboda wyboru, tym więcej pojawia się niepewności i wahań przy podejmowaniu decyzji. Innymi słowy, okazało się, że gdy człowiek ma wiele różnych opcji do wyboru, nie czuje się najlepiej. Osobista wolność może stanowić pewne o...