Garść intuicji o intuicji

Mózg i umysł Praktycznie

Niełatwo odpowiedzieć na pytanie, czym z psychologicznego punktu widzenia jest intuicja. Trudności wynikają przede wszystkim z niejednoznaczności pojęcia intuicji, używanego zarówno w mowie potocznej, jak i w niektórych dyscyplinach naukowych.

ARTYKUŁ UKAZAŁ SIĘ W NUMERZE 3/2000

POLECAMY

Zacznijmy od intuicji rozumianej jako poznanie potoczne. Ludzie zazwyczaj dysponują pewnymi koncepcjami na temat świata fizycznego lub społecznego, np. na temat mechaniki spadania przedmiotów, zasad obiegu pieniądza lub natury ludzkiej.

Jeśli te koncepcje są spójne, podbudowane teoretycznie i uzasadnione empirycznie - noszą nazwę teorii naukowych. Jeśli natomiast są cząstkowe, pozbawione głębszej refleksji teoretycznej, a ich baza empiryczna jest skąpa, jednostronna lub pełna wzajemnych sprzeczności - noszą nazwę teorii prywatnych, ukrytych, naiwnych lub potocznych.

Naukowa odpowiedź na pytanie, dlaczego przedmioty spadają, wymaga przywołania teorii grawitacji, zakładającej wzajemne przyciąganie się ciał obdarzonych masą i umożliwiającej obliczenie siły owego przyciągania w zależności od masy ciał i kwadratu ich odległości. Potoczna odpowiedź na to pytanie brzmi, że przedmioty spadają, bo leżą za wysoko, nie mają podparcia, są za ciężkie itd. Psychologia poznawcza i kognitywistyka (cognitive science) dysponują sporym materiałem empirycznym, ukazującym zakres i charakter rozbieżności między poznaniem naukowym a potocznym. Z badań tych wynika, że poznanie potoczne ludzi dorosłych, często nieźle wykształconych, przypomina jako żywo poznanie dziecka w wieku przedoperacyjnym. Jedną z cech tego poznania jest egocentryzm, czyli interpretowanie zjawisk wyłącznie z własnego punktu widzenia.

Na przykład, po wstępnym zasymilowaniu informacji, że Ziemia ma kształt zbliżony do kuli, ludzie w większości nie mogą wyzbyć się natrętnych myśli, że w takim razie mieszkańcy Australii chodzą do góry nogami. Naukowe argumenty, że jest inaczej, są przyjmowane w dużej mierze na kredyt, czyli na odpowiedzialność uczonych, ale bez większego osobistego przekonania. Inną cechą poznania potocznego jest koncentracja na niektórych aspektach zjawisk, a ignorowanie innych aspektów, zazwyczaj mniej dostępnych poznaniu potocznemu. Na przykład twierdzenie, że przedmioty spadają, bo nie mają podparcia, wynika z założenia, iż jeden mały, nie podparty przedmiot spada, drugi zaś - duży, stanowiący podłoże - nie bierze w tym procesie udziału. Z teorii grawitacji wynika wprawdzie, że przedmioty przyciągają się wzajemnie, choć proporcja masy Ziemi do masy przedmiotów zazwyczaj na nią spadających uniemożliwia nam zauważenie „spadania” Ziemi na przedmiot. Dlatego obserwacja potoczna, skoncentrowana na wybranych aspektach zjawisk, utrudnia wniknięcie w ich istotę.
Tak więc sąd intuicyjny byłby sądem powstałym na podstawie obserwacji potocznej, charakteryzującej się egocentryzmem poznawczym i jednostronnością, a intuicja w tym znaczeniu przypominałaby myślenie dziecka w stadium przedoperacyjnym. Fakt, że dorośli, wykształceni, dojrzali ludzie w ten sposób zmagają się poznawczo z rzeczywistością, jest ciekawy i pouczający, bo nakazuje na nowo postawić pytanie o racjonalność natury ludzkiej. Z drugiej strony, twierdzenie o intuicyjnym, „przedoperacyjnym” charakterze poznania potocznego nie stoi w sprzeczności z faktami świadczącymi o tym, że ludzie w jakiś sposób radzą sobie z problemami życiowymi, zazwyczaj dość skutecznie. Albowiem pytanie, po jakim torze będzie spadał przedmiot wyrzucony z samolotu albo jak Australijczycy rozwiązują problem chodzenia do góry nogami, dla większości ludzi nie ma praktycznego znaczenia.

Natomiast problemy mające doniosłe znaczenie praktyczne rozwiązywane są już inaczej - albo przez odwołanie się do poznania naukowego, albo (znacznie częściej) poprzez użycie tzw. pragmatycznych reguł wnioskowania. Reguły te umożliwiają podejmowanie trafnych decyzji, opierając się na uproszczonych, potocznych, „nienaukowych”, ale w większości sytuacji skutecznych heurystykach lub procedurach postępowania. Dzięki takim regułom funkcjonujemy na co dzień, choć nasze sądy o rzeczywistości są zazwyczaj intuicyjne, a to znaczy: niepełne, wzajemnie sprzeczne, wręcz błędne.

Nie byłoby jednak wskazane, abyśmy na podstawie dotychczasowych rozważań uznali poznanie naukowe za trafne, a potoczne - za błędne. Poznanie naukowe znajduje się bowiem w...

Pozostałe 80% artykułu dostępne jest tylko dla Prenumeratorów.



 

Przypisy

    POZNAJ PUBLIKACJE Z NASZEJ KSIĘGARNI