Narcyzm – „toksyk” czy złożone zaburzenie osobowości?

Nie każda osoba, która zachowa się niezgodnie z naszymi oczekiwaniami, jest toksycznym narcyzem, a pewien poziom cech narcystycznych jest obecny u większości z nas. Co więcej, można je przejawiać, nie wyrządzając innym krzywdy. Szkodliwe mity – takie jak np. „Nie da się zbudować relacji z narcyzem” czy „Narcyzi są dogłębnie źli” – utrudniają rzetelną rozmowę o tym zaburzeniu i mogą zniechęcać osoby z NPD (ang. narcissistic personality disorder – narcystyczne zaburzenie osobowości) do szukania specjalistycznej pomocy.

„Narcyz” a narcystyczne zaburzenie osobowości

W języku codziennym „narcyz” to najczęściej osoba zapatrzona w siebie, spragniona pochwał, czasem manipulująca lub pozbawiona empatii. W rzeczywistości narcyzm jako cecha osobowości mieści się na kontinuum: od zdrowego poczucia własnej wartości po skrajny egocentryzm i roszczeniową wyższościowość. Problem pojawia się dopiero, gdy cechy te dominują nad całym życiem człowieka, prowadząc do poważnych zaburzeń w różnych obszarach funkcjonowania. 

Narcystyczne zaburzenie osobowości jest definiowane w klasyfikacjach psychiatrycznych (DSM-5) jako trwały wzorzec myślenia, odczuwania i zachowania, które charakteryzuje:
1)    wielkościowe przekonania co do swojej wartości (np. oczekuję lepszego traktowania niż inni),
2)    pochłonięcie wyobrażeniami o nieograniczonym sukcesie, władzy, pięknie czy miłości idealnej,
3)    przekonanie o byciu kimś wyjątkowym i niepowtarzalnym (np. mogą mnie zrozumieć tylko inne wyjątkowe osoby, mogę przebywać tylko w towarzystwie osób o wysokim statusie społecznym),
4)    nadmierna potrzeba bycia podziwianym,
5)    poczucie bycia uprzywilejowanym,
6)    wykorzystywanie innych osób do osiągnięcia swoich celów.
7)    brak umiejętności współodczuwania (niechęć do rozpoznawania lub identyfikowania się z uczuciami albo potrzebami innych osób),
8)    częste poczucie zazdrości wobec innych lub przekonanie o tym, że inni są zazdrośni,
9)    aroganckie, wyniosłe zachowanie lub postawa.

Wzorzec powyższych zachowań jest sztywny (przejawia się we wszystkich sytuacjach życiowych), utrudnia funkcjonowanie i budowanie relacji oraz zwykle ujawnia się już w okresie wczesnej dorosłości. Do postawienia diagnozy konieczne jest stwierdzenie co najmniej pięciu z dziewięciu objawów wymienionych powyżej. W praktyce oznacza to, że obraz kliniczny może być różny u poszczególnych osób – jedna osoba z NPD może być przede wszystkim żądna podziwu i manipulująca, inna zaś wrażliwa i zazdrosna, ale łączy ich ogólna postawa poczucia wyższości, potrzeba bycia podziwianym i trudności w obszarze empatii. Narcystyczne zaburzenie osobowości występuje rzadziej niż nam się wydaje – według różnych źródeł dotyczy 0,5–6% populacji. Częściej diagnozuje się je u mężczyzn. W związku z tym nakładanie wszystkim w naszym otoczeniu łatek „narcyzów” nie jest spójne z częstotliwością występowania tego zaburzenia w społeczeństwie. 

Jak zauważa psycholog Daniel J. Fox (autor książki Zaburzenia osobowości z wiązki B…): „Fakt, że w którymś momencie u niemal każdego z nas pojawiła się większość z tych cech lub nawet wszystkie, nie oznacza, iż wszyscy mamy zaburzoną osobowość....