Kontakty seksualne między poszczególnymi członkami rodziny, z wyjątkiem kontaktów seksualnych między małżonkami, uznane są za przestępstwo i za patologię seksualną. Szczególnym rodzajem ostracyzmu reaguje społeczeństwo na zjawisko określane jako wykorzystanie seksualne dziecka w rodzinie – czyn zabroniony przez normy prawne, moralne i religijne. Artykuł 200 § 1 Kodeksu karnego obowiązującego w Polsce przewiduje karę pozbawienia wolności od 2 do 12 lat za obcowanie płciowe lub za inne czynności seksualne podejmowane z małoletnim poniżej 15 lat. Natomiast art. 201 tego samego kodeksu wskazuje osoby, między którymi w rodzinie nie powinno dochodzić do kontaktów seksualnych.
Najczęstszym, i zarazem najbardziej obarczonym konsekwencjami, typem kazirodztwa jest wykorzystywanie seksualne córki przez ojca. Sprawcą może być ojciec biologiczny dziewczynki lub też mężczyzna pełniący tę funkcję, a więc ojczym czy partner matki. Z punktu widzenia ofiary – małej dziewczynki czy też dorastającej nastolatki – więź z ojcem zawiera, poza miłością, ochronę, troskę i zachętę do angażowania się we wszystkie zadania życiowe typowe dla różnych faz rozwoju dziecka. W bezpiecznych granicach wyznaczonych miłością ojca dziewczynka może poznawać świat, eksperymentować i się rozwijać – także w sferze seksualnej, zawsze licząc na ojcowskie wsparcie. Co zatem powoduje, że ojciec zamiast miłości i opieki krzywdzi swoje biologiczne lub przybrane dziecko, angażując je w kontakty seksualne?
Upraszczając problem, można wskazać, że decydują o tym różnorodne (emocjonalne, seksualne, poznawcze) zaburzenia występujące po stronie ojca oraz – co mniej znane i z trudem przyjmowane do wiadomości – problemy całej rodziny, w której zjawisko kazirodztwa się pojawia. Bowiem prócz ojca-sprawcy w rodzinie, w której wykorzystuje on seksualnie córkę, żyją również inne osoby: matka, rodzeństwo, dziadkowie, czasem dalsi krewni. Warto jednak wyraźnie powiedzieć, zanim zostaną poddane analizie odgrywane przez nich role, że wykorzystanie dziecka przez własnego ojca obciąża winą i odpowiedzialnością wyłącznie ojca. W diadzie objętej patologią seksualną rozkład ról jest jednoznaczny: dziewczynka (czy chłopiec, gdy zachodzi rzadszy rodzaj kazirodztwa – wykorzystanie seksualne syna) pełni rolę ofiary, a ojciec rolę sprawcy. Niezależnie od rodzaju zachowań dziewczynki, jej zgody lub jej protestów, nigdy nie ponosi winy za sam czyn i za jakikolwiek swój udział w tym czynie. Jeśli nie ukończyła piętnastu lat, jest chroniona w specjalny sposób przez prawo. Jeżeli jest starsza, to również przysługuje jej ochrona prawna, choć na podstawie innych paragrafów Kodeksu karnego. Nie jest też odpowiedzialna za sytuację, jaka zaszła. Czynności seksualne, które podejmuje sprawca wobec dziecka, mogą mieć bardzo różnorodny charakter, od czynów o niskiej surowości począwszy (na przykład umożliwianie dziecku dostępu do pornografii), poprzez czyny polegające na dotyku intymnych części ciała dziecka, aż po wysoce inwazyjne – polegające na seksualnej penetracji. Skutki tych działań są dla dziecka podwójnie szkodliwe, po pierwsze dlatego, że pochodzą od ojca, a także że sprawcą jest osoba dorosła. Wpływ, jaki swoimi działaniami seksualnymi (nawet tymi o niskim poziomie inwazyjności), wywiera dorosły na seksualność dziecka, jest wpływem niekorzystnym, stanowiącym realne zagrożenie dla rozwoju seksualnego dziecka.
O negatywnych skutkach wykorzystania seksualnego, które mogą pojawić się u ofiar, wiadomo już bardzo wiele dzięki badaniom naukowym zapoczątkowanym w latach siedemdziesiątych zeszłego wieku. Skutki te w dużym uproszczeniu podzielić można na krótkotrwałe (utrzymujące się do dwóch lat od zdarzenia) i na długotrwałe, pojawiające się po dwóch latach, trwając bez żadnych ograniczeń czasowych.
Do tej pierwszej grupy zalicza się zaburzenia emocjonalne (lęki, poczucie bezwartościowości), somatyczne (koszmary nocne, anoreksja), seksualne (nałogowa lub dziwaczna masturbacja) i społeczne (problemy szkolne, ucieczki z domu).
W drugiej grupie pojawiają się te same kategorie zaburzeń, ale ze względu na wyższy wiek ofiar mają nieco inną postać. Adekwatnie do wymienionych kategorii są to: depresja, samouszkodzenia; ciąża, zaburzenia snu; zaburzenia pożądania, zaburzenia orgazmu; prostytucja, uzależnienie od narkotyków. Wiele też wiadomo o negatywnych skutkach, które pociąga za sobą rola sprawcy wykorzystania seksualnego w rodzinie. Najcięższą konsekwencją jest kara więzienia, ale również świadomość bycia osobą zaburzoną, krzywdzącą własne dziecko i wreszcie osobą wykluczoną. Etykieta „zboczeńca” wyrzuca sprawcę poza nawias społeczeństwa. Opisy przeżyć i zachowań kobiet-matek, których dzieci są ofiarami kazirodztwa i których nie zdołały ochronić przed patologią, również doczekały się opracowań. Natomiast wiedza o roli i pozycji rodzeństwa ofiar jest jeszcze stosunkowo niska.
***
By odpowiedzieć na pytania, jak wyglądało życie rodzeństwa w rodzinie, w której pojawiało się wykorzystanie seksualne, i jak potoczyły się ich losy, zaplanowano badania, które – mam nadzieję – pozwolą uzupełnić brakującą wiedzę. Zachęcam tych Czytelników, którzy interesują się seksuologią – a głównie patologią seksualną, do przeczytania tekstu znajdującego się w ramce i opisującego treść oraz cele projektu badawczego dotyczącego doświadczeń rodzeństwa ofiar wykorzystania. Pracownicy Zakładu Seksuologii Społecznej i Klinicznej Wydziału Psychologii i Kognitywistyki na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu realizują ten projekt, przyłączywszy się do badań zainicjowanych i koordynowanych przez dr Rosaleen McElvaney z Uniwersytetu w Dublinie. Jeśli ktokolwiek z Czytelników zdecyduje się na udział w badaniach (samodzielnie lub przekazując tę wiadomość tym, o których wie, że mogą chcieć w nich uczestniczyć), to przyczyniając się do zwiększenia wiedzy o zjawisku wykorzystania seksualnego, jednocześnie mają swój udział w ograniczaniu jego zasięgu. Rzetelna i szeroka wiedza o wykorzystaniu seksualnym to najlepsze narzędzie prewencji i najskuteczniejszy instrument pomagania ofiarom.
PROJEKT BADAWCZY
Doświadczenia rodzeństwa osób wykorzystanych seksualnie w dzieciństwie.
Zespół badawczy:
Badania realizowane w Polsce są częścią projektu międzynarodowego
dr. Rosaleen McElvaney – główna koordynatorka projektu międzynarodowego
School of Nursing and Human Sciences
Dublin City University
tel: 00 353 1 7007383
e-mail: rosaleen.mcelvaney@dcu.ie
POLECAMY
Dr Simon Dunne – członek zespołu realizującego badania w Irlandii
prof. dr hab. Maria Beisert – koordynatorka badań w Polsce
Wydział Psychologii i Kognitywistyki
Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
ul. A. Szamarzewskiego 89/AB
60-568 Poznań
e-mail: rodzenstwo@amu.edu.pl
Zespół realizujący badania w Polsce:
dr Monika Zielona–Jenek
dr Agnieszka Izdebska
dr Aleksandra Chodecka
mgr Olga Węglerska
Jaki jest cel badania?
Relacje między rodzeństwem stanowią jedne z bardziej trwałych oraz znaczących związków w życiu człowieka. Celem tego badania jest analiza relacji rodzeństwa, gdy któreś z dzieci w rodzinie doświadczyło wykorzystania seksualnego. W szczególności badanie ukierunkowane jest na analizę doświadczeń rodzeństwa osoby, która doświadczyła wykorzystania seksualnego w dzieciństwie, związanych z: a) ujawnieniem wykorzystywania w rodzinie; b) reakcją różnych osób z rodziny na to ujawnienie; c) krótko- i długotrwałym wpływem ujawnienia wykorzystania na członków rodziny, w szczególności na relacje z osobą wykorzystaną seksualnie oraz z innymi członkami rodziny. Interesuje nas doświadczenie rodzeństwa osób wykorzystanych seksualnie zarówno w sytuacji, gdy doszło do niego w ramach rodziny, jak również poza nią, tj. gdy sprawca nie był członkiem rodziny.
Badanie jest częścią szerszego, międzynarodowego projektu, realizowanego we współpracy z Uniwersytetem w Dublinie.
Co będzie musiał(-a) Pan/Pani zrobić, jeśli zgodzi się wziąć udział w badaniu?
Zapraszamy Pana/Panią do wypełnienia ankiety, jeżeli: a) ma Pan/Pani rodzeństwo, które doświadczyło wykorzystywania seksualnego; b) sam(-a) nie doświadczył(-a) Pan/Pani wykorzystywania seksualnego;
c) ma Pan/Pani ukończone 18 lat. Jeśli wyraża Pan/Pani zgodę na uczestnictwo w badaniu, prosimy o zaznaczenie pola: „Tak, decyduję się wziąć udział w badaniu” na końcu tej strony. Zostanie Pan/Pani następnie przeniesiony(-a) do kwestionariusza online, w którym zostanie Pan/Pani poproszony(-a) o udzielenie odpowiedzi na szereg pytań podzielonych na bloki tematyczne. Pytania dotyczyć będą Pana/Pani oraz Pana/Pani rodziny; Pana/Pani aktualnych i przeszłych (z okresu dzieciństwa) relacji z rodzeństwem, które doświadczyło wykorzystywania seksualnego; innych relacji rodzinnych, zarówno w dzieciństwie, jak i w chwili obecnej; wybranych informacji na temat rodzaju nadużycia, jakiego doświadczyło Pana/Pani rodzeństwo; tego, przez kogo zostało ono wykorzystane; sposobu, w jaki informacje o wykorzystaniu wyszły na jaw; tego, jakie działania zostały w związku z tym podjęte; informacji o korzystaniu z pomocy w związku z wykorzystywaniem seksualnym. Badanie potrwa od 20 do 30 minut, w zależności od tego, ile informacji zdecyduje się Pan/Pani przekazać.
Ankieta udostępniana jest poprzez stronę internetową:
http://seksuologia.amu.edu.pl/?page_id=2458
Kto będzie miał dostęp do udzielonych przez Pana/Panią informacji?
Ankieta jest anonimowa, dlatego nie będzie możliwe zidentyfikowanie Pana/Pani danych osobowych na podstawie informacji, które zostaną nam przekazane. Po zakończeniu badania wyłącznie członkowie zespołu badawczego będą mieć dostęp do udostępnionych informacji. Treści udostępnione będą przechowywane na zabezpieczonych hasłem i zaszyfrowanych komputerach stacjonarnych w zamkniętych biurach zespołu badawczego w Dublin City University oraz na zabezpieczonych hasłem komputerach zespołu badawczego z Instytutu Psychologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Dane z ankiety online zostaną usunięte po zakończeniu badania, a informacje będą przechowywane przez okres 7 lat do celów naukowych na komputerze głównej koordynatorki badań oraz koordynatorki badań w Polsce. Po tym czasie wszystkie dane z badania zostaną bezpiecznie usunięte.
Dlaczego Pana/Pani udział w tym badaniu jest ważny?
Pana/Pani zaangażowanie w niniejsze badanie pozwoli na uzyskanie cennych informacji dotyczących doświadczeń rodzeństwa w sytuacji, gdy któreś z dzieci w rodzinie doświadczyło wykorzystania seksualnego, a także szerszego wpływu wykorzystania seksualnego dziecka na członków rodziny. Wyniki tego badania dostarczą nowej wiedzy osobom zajmującym się polityką społeczną, orzecznictwem oraz wsparciem osób i rodzin w takiej sytuacji.
Czy istnieje jakieś ryzyko związane z udziałem w tym badaniu?
Niektóre pytania mogą wywołać nieprzyjemne uczucia lub emocje związane z przeszłymi wydarzeniami. Może Pan/Pani odmówić odpowiedzi na którekolwiek pytanie w dowolnym momencie bez podania przyczyny. Jeśli uważa Pan/Pani, że udział w tym badaniu może negatywnie na Pana/Panią wpłynąć, zaleca się, by Pan/Pani go nie podejmował.
Jeśli po wypełnieniu ankiety pojawi się potrzeba uzyskania pomocy, zalecamy skontaktowanie się z konsultantami dostępnymi pod numerami:
Niebieska Linia: tel.: 800 120 002
lub
Linia Wsparcia: tel.: 800 70 2222
Czy uczestnictwo w badaniu jest dobrowolne?
Udział w tym badaniu jest Pana/Pani wyborem. W razie jakichkolwiek pytań w dowolnym momencie może Pan/Pani skontaktować się z członkami zespołu badawczego. Jeśli zgodzi się Pan/Pani wziąć udział w badaniu i zmieni zdanie później, może się Pan/Pani wycofać w dowolnym momencie do czasu przesłania kwestionariusza. Ponieważ badacze nie mogą w żaden sposób odróżnić przesłanego przez Pana/Panią kwestionariusza od kwestionariuszy innych osób, nie ma możliwości wycofania danych po ich przesłaniu.
W jaki sposób możliwe będzie zapoznanie się z wynikami tego badania?
Informacje pozyskane w ramach badania zostaną udostępnione w postaci publikowanych artykułów, prezentacji na konferencjach i – w miarę możliwości – podczas specjalistycznych szkoleń.
W jaki sposób można skontaktować się z zespołem badawczym?
Z polskim zespołem badawczym można skontaktować się e-mailowo pod adresem: rodzenstwo@amu.edu.pl
Projekt badawczy uzyskał pozytywną opinię Komisji Etyki ds. Projektów Badawczych Instytutu Psychologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Jeśli ma Pan/Pani wątpliwości dotyczące tego badania i chciałby(-aby) się Pan/Pani skontaktować z osobą niezwiązaną z projektem, prosimy o kontakt z Sekretariatem Wydziału Psychologii i Kognitywistyki UAM
ul. Szamarzewskiego 89
60-568 Poznań
tel.: 61 8292 307
e-mail: uampsych@amu.edu.pl
