Kaganiec „muszę”

Dr n. med. Agnieszka Popiel jest psychiatrą i psychoterapeutką. Pracuje w SWPS, gdzie kieruje Szkołą Psychoterapii Poznawczo-Behawioralnej.
W ramach współpracy z Centrum Genetyki Zachowania UW kieruje programem „Trakt” – zajmującym się terapią PTSD. Jest współautorką Psychoterapii poznawczo-behawioralnej oraz współredaktorką Superwizji w psychoterapii poznawczo-behawioralnej.

Dorota Krzemionka: – Wiele osób szuka przepisu na szczęście. Albert Einstein sformułował żartobliwy wzór: szczęście to suma x + y + z, gdzie x to praca, y to rozrywki, a z – umiejętność trzymania języka za zębami. Czy Pani ma jakiś swój przepis?
Agnieszka Popiel: – Nie szukam go. Myślę, że to jest pierwszy krok ku zgubie. Stawianie warunków, na jakich mogę czuć szczęście, skutecznie go pozbawia. Szczęście jest zdolnością cieszenia się chwilą, jaka jest, i może pojawiać się w całkiem niesprzyjających okolicznościach.

Nawet wtedy, gdy praca jeszcze nieobroniona, mieszkanie niewyremontowane, córka nie ułożyła sobie życia i bliskiej osoby nam brak. Wydaje nam się, że bez tego szczęścia nie zaznamy. Natomiast gdybym obroniła pracę, gdybym miała kogoś...
– Gdyby moja rodzina mnie rozumiała, gdybym coś osiągnęła... Nakładamy całą masę takich kagańców sobie i ludziom wokół. Zakładamy, że świat powinien jakiś być, że my coś musimy... Albert Ellis, psychoterapeuta poznawczy, przeklinał różne „muszenia”, w które się wikłamy, byśmy mogli poczuć się dobrze. Niektórzy z nas, by mieć udane życie, już na wstępie stawiają warunki: muszę mieć gromadkę udanych dzieci, kochającego męża, muszę dbać, by nigdy nie doświadczył stresu, powinnam być zawsze uśmiechnięta, a zarazem równie aktywna zawodowo jak koleżanki. Kłopot w tym, że te warunki często są niemożliwe do spełnienia, a przynajmniej nie wszystkie naraz. A jeśli nawet się spełnią, to potrafimy zminimalizować ich wartość.

Wprawdzie obroniłam pracę, ale tylko na cztery. Jestem aktywna zawodowo, ale koleżanki osiągnęły więcej. Wprawdzie córka wyszła za mąż...
– Ale nie jest to mój wymarzony zięć. Mówimy: „No tak, ale...” – „No tak, skończyłam studia, ale gdybym wybrała inny kierunek, to ho, ho, gdzie ja bym dziś była!” albo „Gdyby moim mężem był ktoś inny, to życie mogłoby się potoczyć inaczej”. Fundujemy sobie całą masę takich uwikłań.

Wszystko można sobie w ten sposób popsuć. Po co więc stawiamy warunki?
– Też się nad tym zastanawiam. Niektórzy mówią, że te oczekiwania są busolą motywacyjną, kierują nas w ważne strony. Problem tkwi w tym, że przesadzamy, mamy tych oczekiwań za dużo, zbyt wygórowane, i formułujemy je bezkompromisowo. Nie byłoby problemu, gdybyśmy pomyśleli: „naprawdę byłoby dobrze, gdyby...”. Ale „muszę” oznacza coś innego...

Stawia nas pod ścianą...
– I jednocześnie bardzo zawęża świat, bo nie daje szans, byśmy dopuścili kilka wariantów, jakieś stany pośrednie. Z góry wiem, co mam osiągnąć: muszę być najlepsza, nigdy nie mogę odczuwać lęku, zawsze muszę być sprawna, poradzić sobie ze wszystkim.

A jeśli z czymś sobie nie radzę, to jestem beznadziejna, nic nie potrafię.
– Mamy tu do czynienia z nadmiernym uogólnianiem. Myślimy: „to wszystko nie ma sensu, nic mi się nie udaje”. Do tego dochodzi myślenie dychotomiczne, czyli wszystko albo nic: „Albo mnie kocha, albo nie”, nie ma nic pośredniego. „Albo to będzie dobry związek, albo żaden”. Jedna drobna pomyłka oznacza totalną przegraną. „Jeżeli ktoś skrytykuje to, co robię, to znaczy, że jestem do niczego”. „Albo się nadaję, albo nie”. Te wszystkie zasadzki myślenia pchają nas w ślepy zaułek i skutecznie uniemożliwiają dostrzeżenie różnych odcieni szarości, nacieszenie się
nimi.

Jak się nimi cieszyć, gdy ciągle tyle muszę? Wpadam w pułapkę, którą sama na siebie zastawiam.
– „Muszę” pozbawia nas w gruncie rzeczy ważnej cechy ludzkiej, jaką jest możność wyboru. Wikła nas i sprawia, że poczucie kontroli odpływa w kosmos, bo jeżeli musimy, to nasz wybór jest naprawdę ograniczony. Warto zastanowić się, ile z tych „muszę” to rzeczywiście są muszenia, a ile z nich jest tak naprawdę naszym wyborem.

Wiele osób się oburzy: no przecież naprawdę muszę rano wstać, skończyć studia, pójść do pracy...
– Można podyskutować. Pytanie, co by było, gdybym od jutra zdecydowała, że nie będę pracować? Jakie będą tego konsekwencje i kiedy czuję się lepiej: czy wtedy, gdy czuję się pyłkiem miotanym na wietrze i nic nie mogę, bo muszę, czy też wtedy, gdy decyduję się na przykład na pracę w tym miejscu, ponieważ dzięki niej osiągam inne rzeczy, które stanowią dla mnie wartość. W terapii zaangażowania i akceptacji podkreśla się, że w każdej sytuacji mamy wybór. To my decydujemy, czy idziemy rano do pracy albo czy powiemy szefowi, co myślimy o jego decyzji. Ten wybór nie bierze się znikąd, prawdopodobnie odnosi się do jakiejś ważnej dla nas wartości – na przykład prawdomówności albo niezależności. Zarazem każdy z naszych wyborów niesie konsekwencje. Wybierając zachowanie i związaną z nim wartość, akceptujemy również konsekwencje sw...