Czym jest inteligencja percepcyjna?
To poziom biegłości, z jaką jesteśmy w stanie odróżnić rzeczywistość od fantazji. Nie chodzi mi tu jednak o nasze marzenia czy wyobrażenia, ale o to, jak interpretujemy to, co nas otacza. Codziennie dociera do nas mnóstwo bodźców – ze świata, z telewizji, Internetu, mediów społecznościowych. Inteligencja percepcyjna pozwala nam dokonywać właściwych sądów i trafnie oceniać sytuację.
Ludzie różnią się pod względem poziomu inteligencji percepcyjnej. Warto wiedzieć, jak jesteśmy biegli w odsiewaniu fałszywych informacji, czasem nawet bardzo prawdopodobnych, od tych prawdziwych i istotnych, bo dzięki temu możemy podejmować mądrzejsze i lepsze decyzje.
Jak rozpoznać fałszywą informację w sieci
- Sprawdź źródło. Z jakiej strony pochodzi informacja? Czy strona jest wiarygodna? Jaką ma misję, jakie treści zamieszcza?
- Przeczytaj cały tekst. Tytuły i leady często są tak sformułowane, by szokowały i przykuwały uwagę. Zanim zatem ocenisz newsa, zapoznaj się z całym materiałem.
- Sprawdź autorów. Czy podany jest autor newsa? Kim jest? Czy w ogóle istnieje? Czy jest ekspertem w danej dziedzinie?
- Sprawdź dodatkowe źródła. Upewnij się, czy źródła, do których odwołuje się news, rzeczywiście istnieją i czy odnoszą się do tej informacji.
- Sprawdzić datę. Czy dane są aktualne? Upewnij się, czy opisywana sytuacja się nie zmieniła.
- Sprawdź, czy to nie żart. Sprawdź stronę i autora. Zobacz, jakiego rodzaju informacje publikuje.
- Uważaj na stronniczość. Przemyśl własne uprzedzenia, zastanów się, czy nie wpływają one na twoją ocenę sytuacji.
- Zapytaj ekspertów. Jeśli nie masz pewności, czy informacja jest prawdziwa, poproś o radę eksperta w danej dziedzinie.
Źródło: Międzynarodowa Federacja Stowarzyszeń i Instytucji Bibliotekarskich (IFLA), www.ifla.org
Jakie iluzje i błędne przekonania występują najczęściej?
Według mnie najpowszechniejszą iluzją, jakiej ulegają ludzie, jest religia – dotyczy miliardów osób. Religia była pierwszą próbą odnalezienia porządku w świecie oraz stworzenia kodeksu zasad. Dziś mamy jednak szerszą perspektywę. I większość mieszkańców Zachodu nie wierzy już na przykład, że choroby są wywoływane przez złe duchy albo że kataklizmy to kara boska.
POLECAMY
Bardzo ciekawym zjawiskiem jest pareidolia. To złudzenie polegające na dostrzeganiu twarzy i postaci ludzkich lub zwierzęcych w chmurach, dymie, na murach itp. Zdarza się, że osoby głęboko wierzące są przekonane, iż dostrzegają twarz Maryi – na przykład na przypieczonym toście.
Czy na to, jak postrzegamy świat i jak oceniamy rzeczywistość, wpływa nasza wyobraźnia albo inne cechy?
Tak, znaczenie ma nasza osobowość. Mamy też pewne uprzedzenia, ulegamy błędom myślenia, które w wielu sytuacjach mogą utrudniać nam dostrzeżenie prawdy. Oczywiście ważną rolę odgrywają nasze doświadczenia, pochodzenie i wpływy kulturowe.
Zniekształcenia poznawcze mogą być też efektem zaburzeń psychicznych, którym towarzyszy lęk. Na przykład osobie, która panicznie boi się chorób, czyli cierpi na hipochondrię, jest niezwykle trudno odróżnić objawy prawdziwej choroby od tej wyimaginowanej. Iluzja staje się tak przekonująca, że umysł przekształca sygnały w odczuwalny ból, który pod każdym względem wydaje się prawdziwy. A dziś przecież Internet aż pęcznieje od nieustannie napływających danych, setek artykułów, nowinek medycznych, doniesień o chorobach – nie zawsze prawdziwych – które potencjalnie mogą zmienić nas wszystkich w hipochondryków. Inteligencja percepcyjna pozwala nam jednak krytycznie oceniać takie dane.
Jak odróżnić iluzje, którym ulegamy na co dzień, od halucynacji, które mogą być objawem poważnej choroby psychicznej? Gdzie jest granica?
Iluzje zwykle nie zaburzają codziennego funkcjonowania, natomiast halucynacje mają na nie ogromny wpływ. To bardzo wyraźna granica – jeśli zaburzona percepcja zmienia zachowanie i wpływa na różne aspekty życia, na przykład osoba przestaje wychodzić z domu albo podejmuje destrukcyjne działania, wówczas możemy mieć do czynienia z zaburzeniem psychicznym.
A czy nie jest tak, że czasem w pewne rzeczy wierzymy, bo nie chcemy znać prawdy albo wykreowany obraz świata podoba nam się bardziej niż ten realny?
Oczywiście, nasz mózg często w selektywny sposób wybiera informacje, które mają służyć nie dotarciu do prawdy, ale zaspokojeniu naszych potrzeb czy pragnień. Może to być na przykład pragnienie posiadania czegoś wyjątkowego. Jednym z moich ulubionych przykładów jest kopi luwak. To indonezyjska kawa, która przeszła przez układ pokarmowy łaskuna muzanga, azjatyckiego drapieżnika – zwierzę połyka owoce kawowca, częściowo je trawi, a potem wydala ziarna z kałem. Po wypłukaniu kawa ta ma smakować niebiańsko. A jaka jest w rzeczywistości? Nic nadzwyczajnego. Ludzie jednak ulegli sugestii, że kawa kopi luwak jest wyjątkowa, i to do tego stopnia, że są gotowi zapłacić 100 dolarów za filiżankę napoju. Oto jak potrafi nas omamić dobra marketingowa historia.
Złudzenia w mózgu
Różnimy się pod względem tego, w jakim stopniu ulegamy złudzeniom. Zależy to od budowy naszego mózgu.
Karen Brakke opisała badanie, w którym uczestników poproszono, by przyjrzeli się rysunkowi pokazującemu zwężające się tory kolejowe przecięte dwiema poprzecznymi belkami w innym kolorze (tzw. złudzenie Ponza). Przy użyciu funkcjonalnego rezonansu magnetycznego (fMRI) naukowcy skanowali mózgi uczestników, gdy ci przyglądali się torom. Badacze sprawdzali, w jakim stopniu badani ulegali złudzeniu, pytając ich, o ile należałoby wydłużyć dolną belkę, aby była tej samej długości co górna. Wszystkim uczestnikom wydawało się, że górna belka jest dłuższa niż dolna, skala tego zjawiska była jednak różna u poszczególnych osób. Badanie fMRI ujawniło różnice w obszarze pierwszorzędowej kory wzrokowej zlokalizowanej w tylnej części mózgu – złudzeniu silniej ulegały te osoby, u których była ona mniejsza. Oznacza to, że ten obszar mózgu wpływał na siłę iluzji, jednak to od inteligencji percepcyjnej danego uczestnika zależało, czy uznawał iluzję za prawdziwą.
Na podst.: Brian Boxer Wachler, Inteligencja percepcyjna. Jak mózg tworzy iluzje i złudzenia, Edgard, 2019.
Czy niska inteligencja percepcyjna sprawia, że łatwo nami manipulować?
Tak, dotyczy to nie tylko codziennych relacji i decyzji konsumenckich, ale też poglądów politycznych. Wróćmy do przykładu Władimira Putina i jego niemal absolutnej władzy w Rosji. Putin kształtuje inteligencję percepcyjną obywateli, manipulując kulturowym i historycznym przywiązaniem Rosjan do silnych przywódców. Muszę też przyznać, że widać uderzające podobieństwo między stylem sprawowania władzy przez Władimira Putina i przez administrację Donalda Trumpa.
Nie tylko politycy mówią nam, jak żyć i co myśleć. Dziś autorytetami często stają się celebryci…
Wielu z nas daje się zmanipulować ich wizerunkiem czy stylem życia. Sławni ludzie są w stanie niejedno wmówić osobom o niskiej inteligencji percepcyjnej. Odpowiada za to efekt halo. To rodzaj skrzywienia percepcji, który polega na tym, że nasze ogólne wrażenie na temat danej osoby wpływa na to, co o niej myślimy, co sądzimy o jej osobowości, jakie cechy jej przypisujemy – nawet jeśli nie ma to poparcia w faktach.
Przykładem może być Jamie Lee Curtis, która reklamowała w USA jogurt Activia jako produkt poprawiający trawienie, tymczasem badania naukowe wcale tego nie potwierdzały. Ale amerykańscy konsumenci i tak wierzyli Curtis – utalentowanej, pięknej i znanej aktorce – i chętnie sięgali po te jogurty.
Inteligencja percepcyjna pozwala nam dokonywać właściwych sądów i trafnie oceniać sytuację.
A czy inteligencja percepcyjna wpływa na to, jak radzimy sobie z problemami?
Pozytywne, optymistyczne nastawienie odzwierciedla wysoki poziom inteligencji percepcyjnej. Z kolei osoby z niską inteligencją percepcyjną ulegają negatywnemu myśleniu. A badania naukowe potwierdzają, że pesymistyczne lub optymistyczne nastawienie ma ogromne znaczenie dla tego, jak sobie radzimy w przeróżnych obszarach. Na przykład badania przeprowadzone przez profesor Lisę Yanek z Johns Hopkins University dowiodły, że pozytywne podejście zmniejsza ryzyko zawału u osób, w których rodzinie były przypadki choroby wieńcowej.
Wysoki lub niski poziom inteligencji percepcyjnej może też wpływać na to, jak ludzie radzą sobie z chorobami przewlekłymi albo z sytuacjami, w których zagrożone jest ich życie. Osoby z niską inteligencją percepcyjną częściej przewidują najgorszy obrót spraw, tworzą w głowie katastroficzne scenariusze, a strach i stres potęgują negatywne nastawienie. To z kolei przyspiesza postęp choroby, nasila jej objawy, a także obniża odporność, co prowadzi do dalszych komplikacji zdrowotnych. W pracy spotkałem się z wieloma osobami, które dzięki pozytywnemu nastawieniu i realnej ocenie rzeczywistości zdołały utrzymać swoją chorobę w ryzach.
Czy inteligencję percepcyjną da się trenować? Można ją zwiększyć?
Na szczęście tak. Inteligencja percepcyjna to umiejętność nabyta. Możemy się zatem nauczyć lepiej odróżniać fakty od kłamstw i fikcji. Możemy się też nauczyć rozpoznawać swoje uprzedzenia i dokonywać adekwatnej oceny sytuacji.
Musimy znaleźć złoty środek między, z jednej strony, analizą faktów, krytycznym myśleniem, podawaniem docierających do nas informacji w wątpliwość a, z drugiej strony, naszymi wewnętrznymi przeczuciami, intuicją, która przecież jest również bardzo pomocna w docieraniu do prawdy. Wymaga to jednak wiele praktyki. Dzięki niej dociekanie, co jest prawdą, a co fikcją, może stać się nawykiem.
Lata badań i zgłębiania tematu inteligencji percepcyjnej pewnie sprawiły, że nie ulega Pan kreowanym wokół iluzjom?
Ależ skąd, i mnie się to zdarza! Wciąż uczę się sprawnie filtrować informacje, które stale do mnie z zawrotną prędkością docierają. Jest ich przecież ogrom. Trafna ocena ich wartości to dla nas wszystkich ogromne wyzwanie.
