Zasady skutecznej edukacji

Czego oczekujemy od skutecznej edukacji? Najkrócej mówiąc, oczekujemy nauczenia. Stwierdzenie, że nauczanie ma prowadzić do nauczenia wydawać się może banałem, ale gdyby rzeczywiście tak było, to zapewne każdy proces nauczania kończyłby się sukcesem w postaci nauczenia.

Z psychologicznego punktu widzenia stwierdzenie, że skuteczna edukacja prowadzi do nauczenia, przeformułować można w następujący sposób: z jednej strony – skuteczna edukacja doprowadza do zapamiętania nowych informacji, a z drugiej – ułatwia ich późniejsze przypominanie. Pamiętanie informacji (a więc przechowywanie ich w pamięci) nie jest bowiem równoznaczne z możliwością przypomnienia ich sobie. Każdy doświadczył przecież zjawiska „mam to na końcu języka”, kiedy wie, że coś pamięta (informacja znajduje się w pamięci), ale nie może sobie tego w danej chwili przypomnieć.

Zasady skutecznej edukacji, a więc właśnie takiej, która prowadzi do zapamiętania nowych informacji i ułatwia późniejsze ich przypomnienie, opierają się na wynikach badań psychologicznych nad procesami pamięci i uczenia. Skuteczna edukacja jest bowiem możliwa tylko wtedy, gdy w procesie jej planowania i wdrażania wykorzystuje się wnioski płynące z rezultatów tychże badań.

Zasada 1. Ukierunkowanie uwagi

Podczas każdej lekcji do ucznia dociera ogromna liczba informacji. Znajdują się one w pamięci sensorycznej, która przechowuje materiał dostarczany przez zmysły. Najłatwiej dostrzec działanie pamięci sensorycznej wzrokowej, zamykając na chwilę oczy. Okaże się wtedy, że przez krótki moment, mimo zamkniętych oczu, „widzimy” jeszcze praktycznie pełny obraz sprzed zamknięcia oczu. To jest właśnie pamięć sensoryczna wzrokowa, choć istnieją też rejestry pamięci sensorycznej dla innych zmysłów.

Niestety, choć pamięć sensoryczna ma dużą pojemność, to informacje są w niej przechowywane tylko przez ułamki sekundy i tylko niewielka ich część zostanie zapamiętana. Szanse na trwałe zapamiętanie mają tylko te informacje, które przejdą z pamięci sensorycznej do krótkotrwałej, a następnie do długotrwałej.
Aby informacja przeszła z pamięci sensorycznej do krótkotrwałej, uczeń musi na nią zwrócić uwagę. Rola nauczyciela polega na skierowaniu uwagi ucznia na te elementy, które są najistotniejsze. Jeśli nauczyciel tego nie zrobi, to uczeń może zapamiętać zupełnie nieistotne szczegóły zamiast tego, co rzeczywiście ważne. Większość nauczycieli bardzo dobrze zdaje sobie z tego sprawę i stosuje różnego rodzaju środki ukierunkowujące uwagę ucznia, najczęściej zwiększające wyrazistość istotnych informacji. Zaliczyć do nich można m.in.:
•    pisanie najważniejszych informacji na tablicy,
•    dyktowanie punktów lub notatek do zeszytu,
•    przygotowywanie folii lub prezentacji multimedialnej,
•    wskazywanie na początku lekcji tego, co będzie najważniejsze,
•    podsumowywanie najważniejszych informacji po każdym etapie lekcji i na jej zakończenie,
•    prezentowanie obrazów i plansz,
•    zadawanie ćwiczeń ukierunkowujących uwagę (np. znajdowanie podobieństw, szukanie reguł czy kategoryzowanie).

Zasada 2. Porcjowanie

W pamięci krótkotrwałej następuje obróbka informacji, które wyszły z pamięci sensorycznej. Jej działanie ilustruje pamiętanie przez krótki czas numeru telefonu – od sprawdzenia go w notesie lub usłyszenia od kogoś do wybrania numeru. Pamięć krótkotrwała ma jednak ograniczoną pojemność (5-9 elementów). Dlatego nauczyciel nie powinien dostarczać uczniom jednocześnie zbyt wielu nowych informacji, natomiast powinien nauczyć ich porcjowania w taki sposób, aby stworzyły maksymalnie 5-9 sensownych grup.
Najprostszą metodą zredukowania liczby informacji do opanowania jest ich pogrupowanie w kategorie o zbliżonym znaczeniu lub zastosowaniu. W ten sposób zamiast kilkudziesięciu nowych informacji (liczba znacznie przekraczająca pojemność pamięci krótkotrwałej), uczeń ma nauczyć się zaledwie kilku.

Zasada 3. Powtarzanie

Ponieważ czas przechowywania w pamięci krótkotrwałej jest ograniczony do ok. 20 sekund, to aby go wydłużyć, należy powtarzać informacje. Warto wykorzystać w tym celu amerykańską zasadę: „najpierw powiedz, o czym będziesz mówić, potem to powiedz, a na koniec powiedz, o czym powiedziałeś”. Innymi słowy, lekcję powinno się zacząć od przypomnienia najważniejszych informacji z poprzednich zajęć (służyć temu może zadawanie pytań), przechodząc następnie do zapowiedzi aktualnego tematu, najlepiej wskazując przy tym najistotniejsze wiadomości, które zostaną zaprezentowane – będzie to zgodne z zasadą 1. Lekcję należy zakończyć powtórzeniem najistotniejszych informacji, które były na niej prezentowane. Powtarzanie warto też zastosować przy każdym ważniejszym elemencie zajęć – przechodząc do kolejnego punktu, powinno się podsumować poprzedni.
Pamiętajmy, że „ćwiczenie czyni mistrza”. Dlatego tak istotne jest stałe przypominanie tego, co już uczniowie opanowali. Przypominanie powinno rozszerzać posiadaną wiedzę o nowe informacje (por. zasada 4).
Powtarzanie sprawia, iż informacje przechodzą z pamięci krótkotrwałej do długotrwałej. Jednakże nie może to być tylko mechaniczne powtarzanie (powtarzanie podtrzymujące), ponieważ pozwala ono jedynie przedłużyć czas przechowywania informacji w pamięci krótkotrwałej. Natomiast aby przenieść informacje do pamięci długotrwałej na dłuższy czas, potrzebne jest powtarzanie opracowujące. Polega ono na analizowaniu znaczenia nowego materiału, a nie tylko na mechanicznym jego powtarzaniu. Zgodnie bowiem z teorią poziomów przetwarzania, nie wystarczy opracować informację na poziomie fizycznym. Aby trwale zapamiętać, trzeba zejść na głębszy poziom (akustyczny), a najlepiej na najgłębszy – poziom semantyczny, a więc znaczeniowy. O tym typie powtarzania traktuje zasada 4.

Zasada 4. Schodzenie na poziom semantyczny

Pa...