Każdy z nas jest podatny na wpływ stereotypowych informacji i zniekształcenia poznawcze. Dotyczy to również nauczycieli. Zdaniem badaczy, przekonania społeczne, np. dotyczące przyszłych osiągnięć szkolnych uczniów, ich predyspozycji osobowych czy motywacji często są błędne, tendencyjne i, niestety, samopotwierdzają się. Wielkość zjawiska samospełniającego się proroctwa uzależniona jest od szeregu czynników (tzw. moderatorów). Jednym z nich są poglądy nauczycieli dotyczące właściwości inteligencji człowieka, tzw. ukryte teorie inteligencji. Badaczom udało się wyodrębnić dwie grupy prywatnych teorii inteligencji nauczycieli. Zgodnie z pierwszą, inteligencja jest cechą rzekomo stałą, natomiast druga podkreśla zmienny charakter zdolności poznawczych, które można rozwijać wraz z ilością/jakością nabywanej wiedzy i doświadczenia.
Nauczyciele, którzy opowiadają się za koncepcją niezmiennej inteligencji (KNI), mogą odrzucać informacje o nieoczekiwanie wysokich wynikach uczniów rzekomo mało zdolnych. Sukcesy uczniów sprzeczne z oczekiwaniami tłumaczą szczęściem lub zbiegiem okoliczności: „Jaś, który jest mało inteligentny uzyskał wysoką ocenę, bo trafiły mu się nadzwyczaj łatwe zadania”. Nauczyciele KNI łączą osiągnięcia uczniów z poziomem zdolności intelektualnych, dlatego rzadko nagradzają sukcesy uczniów. Porażki w nauce, które również wyjaśniają w kategoriach niezmiennego poziomu inteligencji, są dla nich naturalne i niemożliwe do przezwyciężenia.
Nauczyciele opowiadający się za koncepcją zmiennej inteligencji (KZI) mają bardziej elastyczne oczekiwania. Opierają je na różnych wiarygodnych wskaźnikach wcześniejszych osiągnięć uczniów (np. reputacji ucznia, poprzednich ocenach lub wynikach testów) i modyfikują je pod wpływem aktualnych wyników szkolnych. Sukcesy tłumaczą wzrostem biegłości uczniów w rozwiązywaniu problemów:„Adaś otrzymał ocenę bardzo dobrą, bo systematycznie rozwiązywał wszystkie zadane do domu ćwiczenia”. Tego typu wyjaśnienia skłaniają nauczycieli do częstszego nagradzania i chwalenia uczniów oraz pomagania im. Niepowodzenia uczniów przypisują wpływom czynników sytuacyjnych, np. chwilowych przeszkód, które mogą być przezwyciężone za sprawą wzmożonego wysiłku dzieci, oraz większej liczbie wskazówek dostarczanych przez nauczyciela.
Kontakty z nauczycielem wierzącym w niezmienność inteligencji i utrzymującym niskie oczekiwania mogą doprowadzić uczniów do przekonania, że mniejsze są ich kompetencje intelektualne. W konsekwencji będzie to wyhamowywać rozwój uczniów oraz obniżać motywację do nauki. Powtarzające się porażki i brak wsparcia nauczycieli powodują poczucie bezradności, które sprawia, że uczniowie rezygnują z wykonywania zadań wraz z pierwszymi niepowodzeniami. W rezultacie pojawia się błędne koło samospełniającego się proroctwa. Tak ukształtowany schemat „ja” może wpływać nie tylko na poziom funkcjonowania dziecka w szkole, ale również na późniejsze, dorosłe życie człowieka.
Badania polskich i zachodnich naukowców wskazują, że osoby przyjmujące koncepcję niezmiennej inteligencji koncentrują się głownie na celach związanych z uzyskaniem przychylnej oceny swoich kompetencji. Są bardzo wrażliwe na porażki i przyjmują mało adaptacyjne wzorce zachowań oraz zdobywania doświadczeń. Inaczej zachowują się osoby wyznające koncepcję zmiennej inteligencji. Zdobywając doświadczenia, traktują uczenie się jako cel sam w sobie. Chętniej podejmują wyzwania i starają się pokonywać przeszkody, dlatego lepiej przystosowują się do warunków, w jakich żyją.
Czy Jaś jest zdolnym dzieckiem?
Psychologowie utrzymują, że schemat „ja”, tj. wewnętrznie spójny sposób rozumienia siebie oraz własnych relacji ze środowiskiem, to jeden z najbardziej istotnych czynników regulujących związek pomiędzy oczekiwaniami nauczycieli a zachowaniami uczniów. W przypadku osiągnięć szkolnych, najważniejsze schematy „ja” uczniów dotyczą: zdolności intelektu, motywacji do nauki, kompetencji, trwałej gotowości do osiągania wyznaczonych celów. To one szczególnie wpływają na sposób interpretowania docierających do dziecka informacji. Jeżeli dziecko posiada schemat np. wysokiego poziomu inteligencji, wówczas przetwarza dane na ten temat, wyszukując w pamięci przykłady zachowań niezgodnych z napływającymi informacjami. I może odrzucać dane, które są sprzeczne z posiadanym schematem „ja”.
William B. Swann i Robin J. Ely dowiedli, że brak stabilnych wyobrażeń na temat posiadanych cech sprawia, że osoby takie stają się bardziej podatne na manipulację. W konsekwencji zachowują się zgodnie z nietrafnymi oczekiwaniami. Dzieci rozpoczynające edukację nie mają stabilnych schematów „ja” odnośnie osiągnięć w nauce, dlatego są szczególnie podatne na wpływ oczekiwań.
Gorsze traktowanie związane z niższymi oczekiwaniami może destruktywnie wpływać na poczucie własnej wartości uczniów. Joel Brockner w przeprowadzonych eksperymentach wykazał, że wysokie poczucie wartości współwystępuje z wysoką motywacją wewnętrzną, orientacją na zadania, preferowaniem wyzwań....
Pozostałe 80% artykułu dostępne jest tylko dla Prenumeratorów.
