Sprawdziany, kartkówki, klasówki, testy, odpytywanie przy tablicy to szkolna codzienność. Zarówno nauczyciele, jak i uczniowie traktują tego rodzaju kontrolę i ocenę efektów dydaktycznych jako oczywisty i konieczny (choć nie zawsze lubiany) element procesu kształcenia, ponieważ wyniki nauczania wpływają na dalsze losy edukacyjne uczniów, ocenę jakości pracy szkoły oraz poziom poczucia skuteczności nauczycieli. Inaczej wygląda sytuacja w przypadku sprawdzania efektów pracy wychowawczej, rozumianej jako oddziaływanie na rozwój emocjonalny, społeczny czy moralny wychowanków. Rzadko zdarza się poważne i rzetelne podejście do kontrolowania skutków procesu wychowania – czy to w odniesieniu do działań wychowawczych całej szkoły, czy pracy poszczególnych nauczycieli. Nawet jeśli planuje się jakieś formy ewaluacji, zazwyczaj daleko im do precyzji właściwej dla kontroli i oceny dydaktycznej.
Jakie zagrożenia niesie ze sobą zaniechanie ewaluacji pracy wychowawczej? Oto niektóre z nich:
- brak wiedzy na temat aktualnego poziomu rozwoju (emocjonalnego, społecznego, moralnego) uczniów, a w efekcie ryzyko prowadzenia działań nieskutecznych, a nawet szkodliwych dla kształtowania ich osobowości;
- niebezpieczeństwo uprawiania fikcji edukacyjnej, czyli niepodejmowanie deklarowanych działań wychowawczych lub ich pozorowanie;
- trudności w rozumieniu wychowanków i ich problemów, co zwykle negatywnie rzutuje na relacje z nimi i utrudnia udzielenie im skutecznej pomocy.
Konsekwencje tych zagrożeń dotyczą nie tylko szkoły (niewypełnianie funkcji wychowawczej, tworzenie ukrytego programu wychowania), ale również poszczególnych nauczycieli-wychowawców, bo często prowadzą do poczucia bezradności, zniechęcenia, utraty sensu własnej pracy. Brak wiedzy o efektywności podejmowanych działań utrudnia nauczycielom doskonalenie swoich kompetencji wychowawczych, a w efekcie – minimalizuje szanse uczniów na pełny rozwój. A przecież efekty wychowawcze bardziej ważą na przyszłym życiu młodych ludzi niż zdobywanie wiedzy. Większość wiadomości szybko zapomną, natomiast ukształtowane postawy, wyuczone umiejętności społeczne czy motywacja do samorozwoju mogą procentować przez całe dorosłe życie. Dlatego warto sprawdzić, czy podejmowane przez nauczyciela działania wychowawcze przynoszą wymierne efekty i są zgodne z zamierzonymi celami.
Trzy kroki ewaluacji
Już na etapie tworzenia planu pracy z klasą warto zastanawiać się nad sposobami oraz zakresem kontroli efektów wychowawczych. Można wyodrębnić kilka kroków wstępnej ewaluacji. Pierwszy to przegląd zakładanych celów wychowania. Jeśli zostały sformułowane jako umiejętności, które uczniowie zdobędą w wyniku procesu wychowawczego (np. uczeń potrafi wyrażać złość bez agresji), to zadanie jest ułatwione, bo nauczyciel wie, co powinien sprawdzić (zachowanie ucznia, gdy odczuwa złość). Jednak często cele wychowawcze mają formę zadań dla nauczyciela (np. zapoznanie uczniów ze sposobami wyrażania złości bez agresji) – wówczas nie wiadomo, co ma być przedmiotem kontroli: czy sam proces zapoznawania, czy jego efekt. Jeśli efekt, to nadal nie jest jasne, czy ma być nim wiedza ucznia o sposobach wyrażania złości, czy umiejętność zachowania się. Warto więc wszystkie cele sformułować jako oczekiwane rezultaty procesu wychowania, a nie zamierzenia nauczyciela.
Krok drugi polega na uszczegółowieniu ogólnych celów wychowania, zwłaszcza tych, które odnoszą się do kształtowania postaw. Zgodnie z psychologicznymi definicjami, postawa składa się z trzech podstawowych komponentów: poznawczego, uczuciowego i działaniowego. Weźmy pod uwagę na przykład postawę tolerancji wobec odmienności innych ludzi. Do efektów dotyczących komponentu poznawczego można zaliczyć świadomość istoty i granic tolerancji czy wiedzę na temat odmienności określonego rodzaju (kulturowej, etnicznej, religijnej, związanej z płcią, orientacją seksualną, niepełnosprawnością itp.). Wśród efektów uczuciowych będzie to pozytywny stosunek do odmienności ludzi czy grup, wyrażający się w empatycznym rozumieniu, poczuciu solidarności, współczuciu, akceptacji, życzliwości, motywacji do pomocy. Z kolei efekty działaniowe obejmą umiejętność nawiązywania kontaktu, słuchania, wyszukiwania określonych informacji, koncentrowanie s...
Pozostałe 80% artykułu dostępne jest tylko dla Prenumeratorów.
