Nie ma nic cenniejszego niż wolność - to stwierdzenie bliskie chyba każdemu mieszkańcowi Ziemi. Ludzie strzegą jej zazdrośnie, w jej obronie gotowi są prowadzić wojny i zabijać, a nawet poświęcić własne życie. Nikt przy zdrowych zmysłach nie powie, że jest ona dla niego ciężarem, że chciałby się jej pozbyć. Traktowanie wolności jako najwyższego dobra, a dążenia do niej jako najbardziej szlachetnego działania ludzkiego, tak bardzo wrosło w naszą kulturę, świadomość społeczną i indywidualną, że wszelkie inne podejście budzi natychmiastowy sprzeciw.
Gdy Erich Fromm napisał książkę „Ucieczka od wolności", jej tytuł uznano za paradoksalny. I tak jest nadal. Mimo że dziesiątki lat upłynęły od ukazania się tego dzieła, muszę czuwać nad tym, aby korektorzy nie „poprawiali" mi w tekstach tytułu na bardziej dla nich oczywisty: „Ucieczka do wolności". Ucieczką od wolności Erich Fromm wyjaśniał zwycięstwo, jakie w Niemczech w demokratycznych wyborach na początku lat 30. odniósł Adolf Hitler i jego partia. Wybór narodowo-socjalistycznej partii robotników miał być wyrazem rezygnacji Niemców z bycia wolnymi obywatelami. Fromm przedstawił warunki psychologiczne, w jakich obywatele gotowi są zrezygnować z wolności i przekazać odpowiedzialność za siebie i za swój kraj w ręce kogoś, kto w zamian zapewni im dobrobyt i poczucie dumy, weźmie też na siebie odpowiedzialność za zło wojny, obozów koncentracyjnych, cenzury, tajnej policji i zakazu samodzielnego myślenia.
Do tych warunków zaliczył wzrost wolności jednostki, jaką niesie ze sobą rozwój cywilizacji i związaną z tym utratę zarówno więzi społecznych, jak i poczucia bezpieczeństwa. Nie jest to paradoks. Niewolnik czy chłop feudalny byli zniewoleni socjalnie i fizycznie, ale w zamian mieli prawo oczekiwania opieki ze strony swojego pana. Podobnie obywatel, który sam przekazuje siebie autorytarnej władzy, uzyskuje poczucie bezpieczeństwa. To ta władza staje się odpowiedzialna za niego, tak jak rodzice są odpowiedzialni za dziecko. Teraz można już czuć się bezpiecznym, gdyż w razie niepowodzenia winien jest ten, komu zaufaliśmy, lub też ten, komu się podporządkowaliśmy. Przypomnę, że po przegranej wojnie wielu Niemców oskarżanych o zbrodnie wojenne, o popieranie hitleryzmu, tłumaczyło, że oni tylko wykonywali rozkazy, sami z siebie nie czynili przecież nic złego. Poczucie winy wykazało raczej młodsze pokolenie, które w procedurach rezygnacji z wolności nie uczestniczyło. Ono było wolne i dlatego to ono nie chciało pogodzić się z upokorzeniem, jakie wybrali ich rodzice.
Podobnie ma się rzecz w przypadku zniewolenia przez autorytarną ideologię. Wiara w nią ogranicza możliwość wolności poznawania, osobistego rozumienia świata, ale w zamian daje pewność posiadania prawdy o nim. Antysemita, fundamentalista nie mają problemów ze zrozumieniem zawiłości politycznych czy ekonomicznych. Oni wiedzą. Są tą bezkrytyczną wiedzą zniewoleni, ale czują się w swoim ograniczeniu wolni. I to wolni bez poczucia własnej odpowiedzialności, bez obaw przed własnym sumieniem i oceną innych ludzi.
Postępując zgodnie z przejętym przekonaniem, mogą bez poczucia winy kłamać i zabijać. Jak pisze o tym Adam Krzemiński: „Terrorysta, zmierzając z plecakiem pełnym dynamitu lub za sterami samolotu do celu, jest przez moment absolutnie wolny. Wolny od przymusów społecznych i konwencji, wolny od indywidualnych potrzeb i swego egoizmu, staje się we własnej wyobraźni panem śmierci swych wrogów" (Żywe bom by, „Polityka", 2001, s. 38). Dlatego terrorysta islamski, katolicki lub protestancki w Irlandii, baskijski w Hiszpanii, nie ma poczucia winy za dokonywane mordy, gwałt i rabunek. Terrorysta protestancki, który rzucił bombę w dzieci idące do szkoły, z pewnością czuł się wolny i niewinny.
Oni wszyscy działają jako ludzie wolni, rozumiejący konieczność. Czuliby się winni zniewoleni, gdyby czynili to bez osłonek ideowych. Gdyby ich pogląd był osobiste go autorstwa, czuliby się odpowiedzialni i za pogląd, i za wynikające z jego przestrzegania konsekwencje.
Zasada usprawiedliwiania swoich działań koniecznością zawieszenia wolności wskutek niezależnych od nas okoliczności dotyczy nie tylko zwykłych ludzi. Czyngis-Chan po wyrżnięciu, wbrew wcześniej złożonej obietnicy łaski, kilkuset tysięcy mieszkańców Buchary, tłumaczył to tym, że musieli czymś nagrzeszyć, skoro Bóg nasłał na nich Czyngis-Chana. Jego własna wolność jest przecież ograniczona i tym samym on nie mógł wywiązać się z umowy. Również współcześni nam zbrodniarze polityczni starali się swoje okrucieństwa i wiarołomność uzasadniać tym, że musieli spełniać wartości nadrzędne. Stalin przyznawał publicznie, że jest okrutny, ale dodawał, że czyni to dla wyzwolenia uczciwych, pracujących i wyzyskiwanych mas świata.
Opozycja wobec wolności osobistej może też być składnikiem „inżynierii dusz". Przypomnę, że podstawę sformowania istoty ludzkiej o nazwie „homo sovieticus" stanowiły dwa czynniki: dobrowolna rezygnacja z wolności ludzi przerażonych i przekonanych o istnieniu niepodważalnych racji ich zniewolenia oraz uznanie przez nich, że rzeczywistość, w jakiej żyją, jest wyższą formą wolności (czytelników zainteresowanych szerszym omówieniem tej problematyki odsyłam do rozdziału V mojej książki „Człowiek intencjonalny, czyli o tym jak być sobą").
Dla rewolucji światowej, dla szczęścia przyszłych pokoleń, dla potęgi radzieckiego państwa „człowiek zsowietyzowany" nie tylko godził się na przemoc, nieustający terror i biedę, ale jeszcze chciał aktywnie w tym uczestniczyć. W zamian miał prawo do dumy z sukcesów owej „najbardziej humanistycznej na świecie" władzy, która na do wód swojego humanitaryzmu przejęła je go Ja i czasem łaskawie pozwalała mu żyć. Z entuzjazmem więc śpiewał, że nie zna innego kraju, w którym człowiek mógłby oddychać taką wolnością. Władze ZSRR rzeczywiście uczyniły wiele, aby nie po znał tego innego kraju i aby był pewien, że jest wolny wolnością wyższego rzędu, bo służy ona rewolucji światowej.
Znamy różne inne powody psychologiczne „ucieczki od wolności". Może to być negatywna koncepcja istoty ludzkiej. Mogą to być obawy wynikające z przekonania, że nieszczęścia współczesnego świata są wynikiem nadmiaru wolności słabej kontroli. Pogląd ten wciąż podzielają liczne grupy ludzi wspierane przez instytucje, którym zależy na jego umacnianiu. Często mamy do czynienia z ludźmi, którzy jako naukowcy lub laicy, otwarcie opowiadają się za autorytarnym wychowaniem, karaniem, ograniczaniem wolności osobistej. Przyjmują bowiem, że człowiek jest z natury swojej istotą aspołeczną, ułomną moralnie i psychicznie, więc dla jego własnego dobra należy ograniczać jego pragnienia i potrzeby za pomocą kar, nakazów i zakazów, poddać go władzy autorytetów.
Pojawia się tu pytanie: czy rezygnacja z realnej wolności, spowodowana przekonaniem o wynikających z niej zagrożeniach lub świadome zrzeczenie się jej na rzecz partii, państwa albo innej instytucji -wskazuje na jakieś niedoceniane przez psychologów właściwości ludzkiej osobowości? Twierdzą oni przecież uparcie, że człowiek tylko w warunkach wolności rozwija się, staje się dobry i zachowuje zdrowie psychiczne. Czy więc pogląd przeciwny, że człowiek jest z natury agresywny, niemoralny i leniwy, to przejaw patologicznego światopoglądu lub projekcja pragnień zneurotyzowanych techników dusz, a pogląd zawierający argumenty na rzecz wolności jest wyrazem naiwności?
A może cały ten spór jest sztuczny i naprawdę nie jest z ludźmi ani tak dobrze, ani tak źle? Być może wolność jest bez znaczenia, gdyż ludzie pod wpływem nacisk...
Pozostałe 80% artykułu dostępne jest tylko dla Prenumeratorów.
