Uwaga! Nastolatek dojrzewa

Psychologia i życie Otwarty dostęp

Zmienne nastroje, wybuchy złości, trzaskanie drzwiami i skłonność do eksperymentowania – skąd się biorą takie reakcje u nastolatka? 

Dojrzewanie płciowe to nie tylko zmiany w wyglądzie młodej osoby. To zmiany dotyczące całego organizmu, a przede wszystkim wybuchowy koktajl hormonalny, jaki towarzyszy tym procesom. Sterowane są one przez oś podwzgórze–przysadka mózgowa–gonady. Na jej szczycie, w podwzgórzu, znajdują się neurony GnRH (od ang. gonadotropin releasing hormone), które zawiadują procesami dojrzewania i zapoczątkowują kaskadę reakcji hormonalnych. Na początku wydziela się neurohormon o nazwie gonadoliberyna, który pobudza przysadkę mózgową do wytwarzania gonadotropin, tj. lutropiny i folikulotropiny (patrz słowniczek), te zaś stymulują gonady – jajniki i jądra, by wydzielały estrogeny, progesteron i testosteron, a one z kolei oddziałują zarówno na rozwój gonad, jak i na mózg nastolatka. Wahania w poziomie tych substancji odpowiadają za tzw. burzę hormonalną i w dużym stopniu przyczyniają się do zmiennych nastrojów, jakie gnębią młodą osobę i jej otoczenie. 

Jak czekoladki

Wspomnianą oś podwzgórze–przysadka mózgowa–gonady może pobudzać do działania wiele czynników, zarówno wewnętrznych, jak i zewnętrznych. Jednym z silnych stymulatorów jest kisspeptyna, neuropeptyd wydzielany m.in. w podwzgórzu. Nazwa upamiętnia miejsce jego odkrycia – miejscowość Hershey w stanie Pensylwania w USA, z której wywodzą się słynne czekoladki Hershey Chocolate Kisses. 

To właśnie kisspeptyna inicjuje dojrzewanie płciowe. Wcześniej oś podwzgórze–przysadka–gonady pozostaje w stanie uśpienia. W okresie dojrzewania płciowego poziom kisspeptyny gwałtownie rośnie, co – poprzez stymulację wspomnianych neuronów GnRH – prowadzi do „obudzenia” tej osi.

Kisspeptyna nie działa jednak sama. Jak wskazują badania prowadzone m.in. przez prof. Michaela Lehmana, neurobiologa z Kent State University w USA, towarzyszą jej dwie inne substancje: neurokinina B i dynorfina, które też biorą udział w dojrzewaniu płciowym (patrz słowniczek). Razem z kisspeptyną występują w podwzgórzu w tzw. neuronach KNDy, które odgrywają kluczową rolę w hormonalnej kontroli reprodukcji. 

O roli kisspeptyny i innych neuropeptydów w sterowaniu procesami dojrzewania płciowego świadczą badania dwóch grup naukowców, jednej kierowanej przez prof. Nicolasa de Roux z Francji, drugiej zaś przez prof. Stephanie Seminarę ze Stanów Zjednoczonych. Badacze zgodnie wskazują, że mutacje genu odpowiedzialnego za receptory kisspeptyny wiążą się u ludzi z zaburzeniem rozmnażania płciowego. Naukowcy poszli dalej: wykorzystując techniki biologii molekularnej, „stworzyli” myszy z mutacją we wspomnianym genie. Okazało się, że, podobnie jak ludzie, gryzonie z mutacją tego genu też miały problemy z dojrzewaniem płciowym. 

Z kolei podawanie kisspeptyny, jak wykazano w licznych eksperymentach, przyspiesza proces dojrzewania płciowego. Powyższe wyniki jednoznacznie wskazują na ważną rolę tego neuropeptydu w procesach dojrzewania płciowego. 

POLECAMY

Groźny alkohol

Działanie osi podwzgórze–przysadka mózgowa–gonady, a tym samym dojrzewanie płciowe i rozmnażanie, może być zaburzone przez czynniki zewnętrzne, przede wszystkim przez alkohol. Niekiedy działa on na dziecko już w okresie płodowym, gdy ciężarna pije. Może to prowadzić u noworodka do płodowego zespołu alkoholowego (tzw. FAS, od ang. fetal alcohol syndrome). Takie dziec­ko ma specyficzne anomalie w budowie twarzy, np. krótkie szpary powiekowe, opadające powieki, szeroko rozstawione oczy i spłyconą rynienkę podnosową. Do tego dochodzi spowolniony rozwój fizyczny, niska waga urodzeniowa i wzrost, mała głowa. Przede wszystkim pojawiają się objawy wynikające z uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego, takie jak zaburzenia motoryki, problemy w odbieraniu bodźców, w tym głodu, pragnienia, bólu, a także zaburzenia uwagi, słaba kontrola impulsów i trudności z uczeniem się. 

Do dziś nie określono bezpiecznej dla płodu dawki alkoholu – każda jego ilość spożyta przez matkę w ciąży niesie ryzyko wystąpienia zaburzeń w rozwoju dziecka, również w jego dojrzewaniu płciowym. Badania prowadzone przez wiele zespołów naukowców dowodzą m.in., że u córek, których matki nadużywały alkoholu podczas ciąży, później pojawia się pierwsza miesiączka, dojrzewający synowie mają mniej plemników, a u wszystkich dzieci – niezależnie od płci – podwyższony jest poziom testosteronu. 

Aby potwierdzić te obserwacje, badacze prowadzili eksperymenty na zwierzętach, wystawiając je w okresie prenatalnym na działanie alkoholu. Udowodniono, że kontakt z alkoholem w życiu płodowym prowadzi do zaburzeń w działaniu neuronów wydzielających kisspeptynę, zarówno w okresie dojrzewania, jak i u dorosłych osobników, co w efekcie przyczynia się do mniejszej stymulacji osi podwzgórze–przysadka–gonady. 

Małe wahnięcie w poziomie neurohormonów może wywołać u nastolatka wybuchy złości.

 

Słaba wola, silne emocje

Wiemy, że nastolatki są skłonne do eksperymentowania z alkoholem i sięgania po różnego rodzaju używki. Dlaczego tak się dzieje? Wytłumaczeniem może być presja ze strony rówieśników, kłopoty oraz stres związany ze szkołą czy studiami albo perturbacje w życiu osobistym – to wszystko może skłaniać młode osoby do szukania pocieszenia w kieliszku.

Ich kształtujący się mózg jest szczególnie podatny na działanie alkoholu i innych używek, a zarazem nie ma jeszcze w pełni rozwiniętej kory przedczołowej, która odpowiada za racjonalne myślenie, planowanie i przewidywanie konsekwencji działań. Tych właśnie cech zwykle brakuje nastolatkom, dlatego nie potrafią przeciwstawić się różnym pokusom. Co ciekawe, badania naukowe z wykorzystaniem technik obrazowania mózgu wskazują, że kora przedczołowa u chłopców rozwija się wolniej niż u dziewczynek. 

W okresie dojrzewania płciowego bardzo aktywna staje się za to inna struktura mózgu – ciało migdałowate, które odpowiada za silne reakcje emocjonalne. Dlatego nastolatki działają bardzo emocjonalnie, a ich zachowania często są nieprzemyślane. Sięganie po używki, takie jak alkohol, dodatkowo osłabia funkcje poznawcze młodej osoby. 

Waga diety

Innym czynnikiem wpływającym na funkcjonowanie osi podwzgórze–przysadka–gonady jest dieta. Społeczeństwo boryka się dziś z problemem nadwagi i otyłości, który dotyczy coraz młodszych osób. Nadmierne przybieranie na wadze może być spowodowane spożywaniem zbyt wielu pokarmów bogatych w węglowodany i lipidy, siedzącym trybem życia i ograniczoną aktywnością fizyczną. Znaczenie mogą mieć również czynniki genetyczne. Otyłość z kolei często prowadzi do rozwoju innych chorób, takich jak cukrzyca typu 2, choroby układu krwionośnego, dysfunkcje układu mięśniowego, nowotwory i choroby układu rozrodczego.

Udowodniono także, że dzieci otyłych kobiet w przyszłości również będą miały podwyższoną masę ciała. Ponadto, jak wynika z badań, otyłość u dziewczynek przyczynia się do przyspieszenia dojrzewania płciowego.

Dojrzewanie płciowe to cały zespół procesów, sterowanych przez subtelne, lecz skomplikowane zmiany neurohormonalne. Wystarczy małe wahnięcie w poziomie któregoś z neuropeptydów, by w zachowaniu nastolatka pojawiła się drażliwość, skłonność do płaczu lub wybuchy złości. Jego mózg tak naprawdę nadal pozostaje tajemnicą, ale opisane mechanizmy neurobiologiczne chociaż w części pozwalają zrozumieć tę zmienność nastrojów czy chęć eksperymentowania, jakie z obawą obserwujemy u nastolatków. 

Przypisy

    POZNAJ PUBLIKACJE Z NASZEJ KSIĘGARNI