Kiedy czytamy prace o wynikach badań na temat szkoły lub barierach blokujących kreatywność uczniów, możemy odnieść wrażenie, że winnych niskiego poziomu aktywności twórczej uczniów poszukuje się tylko po stronie nauczycieli i systemu szkolnego. Choć źródła barier kreatywności rzeczywiście często tkwią w stylu pracy nauczyciela bądź w programach nauczanych przedmiotów, to jednak zbyt rzadko krytycy dostrzegają fakt, że sami uczniowie występują przeciwko twórczości w klasie szkolnej.
W polskiej szkole innowacyjnemu nauczycielowi kłody pod nogi rzucają nie tylko koledzy z pokoju nauczycielskiego, którzy popadli w rutynę, nie tylko dyrektor i nie zawsze mądre przepisy, ale również uczniowie niechętni każdej odważniejszej propozycji wyjścia poza schemat nauczania i uczenia się. Uczniowskie postawy przeciwko kreatywności (własnej i nauczyciela) są bardzo częste. Bywają niezwykle wyrafinowane i wszystkie mają podobny skutek: nie pozwalają rozwinąć w klasie procesów twórczych i przedwcześnie je przerywają, przez co uzdolnieni twórczo uczniowie uzyskują wyniki poniżej swoich możliwości.
Niechęć do nowości
Wielu nauczycieli szkolących się w zakresie dydaktyki twórczości, z którymi rozmawiałem, narzeka na niechęć uczniów do nowych treści lub metod nauczania, wymagających od nich wysiłku. Oto nauczyciel języka polskiego w drugiej klasie gimnazjum proponuje, by uczniowie napisali esej o biografii dziadków – klasa reaguje niechęcią, a prace oddaje jedynie 5 spośród 32 uczniów. Inny nauczyciel zachęca licealistów do przygotowania dramy prezentującej sąd nad bohaterem lektury. Wszyscy chłopcy odmawiają udziału w dramie. Ten sam polonista proponuje chętnym dodatkową lekturę, ale żaden z uczniów nie wypożycza książki. Zachowania tego rodzaju mają swoje źródła w obawach przed nieznanymi doświadczeniami.
Lęk przed nowością (neofobia) to jedna z najczęstszych barier twórczości i kreatywnego stylu życia, a przecież we współczesnych koncepcjach twórczość jest definiowana przez odwołanie się do nowości jako cechy konstytuującej dzieło (produkt twórczy). Strach przed nowością jest jednocześnie lękiem przed twórczością. Powoduje, że uczniowie niechętnie dyskutują z ludźmi o innych upodobaniach, najchętniej oglądają filmy polecane przez kolegów i grają w kolejne wersje znanych sobie gier, czytają ciągle te same komiksy, w restauracji nie zamówią nieznanego dania. Zgodnie z zasadą inżyniera Mamonia – lubią wyłącznie piosenki, które dobrze znają...
Co ciekawe, choć uczniowie narzekają na nudę w szkole, to gdy nauczyciel lub pedagog próbują uatrakcyjnić treści i tok swojej lekcji, wszystkie te zabiegi spotykają się z krytyką uczniowską. Ten swoisty konserwatyzm uczniów (zwłaszcza w liceum) odbiera wielu twórczym nauczycielom zapał.
Czy TO będzie na teście?
Uczniowie zadają takie pytanie, gdy nauczyciel próbuje wprowadzić i omówić treści, które wykraczają poza program. Jeśli uczeń dowie się, że być może wprowadzane treści nie znajdą się w teście (sprawdzianie, klasówce), jego motywacja do poznania nowego mocno słabnie. Najprawdopodobniej dlatego, że nie wykształciła się u niego autonomiczna motywacja poznawcza. Polega ona na tym, że uczymy się z czystej ciekawości i dla samej radości poznawania nowych faktów, nie dla nagrody lub z obawy przed karą.
Skąd bierze się tak duża niechęć uczniów do dodatkowej wiedzy? Bo testy sprawdzające wiedzę obowiązkową wciąż dominują jako wyłączne metody ewaluacji postępów ucznia. Moim zdaniem, system oświaty przywiązuje do nich zbyt dużą wagę. Swoista testomania, która powoli obejmuje wszystkie szczeble kształcenia w Polsce, sprawia, że uczniowie, kierując się przesłankami racjonalnymi i ekonomicznymi, chcą oszczędzić sobie wysiłku i uczą się tylko tego, z czego będą rozliczani.
Ta postawa szkodzi kreatywności, bo zamyka umysł ucznia przed atrakcyjnymi treściami nauczania i wzbogaceniem wiedzy oraz rozwijaniem wynalazczości. Do działań twórczych dochodzi na ogół tylko wtedy, gdy – jak twierdził Jerome Bruner – wychodzimy poza dostarczane informacje i przekraczamy granice znanego. Jedną z centralnych cech osobowości twórczej jest otwartość na doświadczenia i nową wiedzę. Niestety, uczeń, który myśli tylko o tym, „czy to będzie na teście”, przed tą wiedzą skutecznie się zamyka.
Niecierpliwość wyniku
Przejawy niecierpliwości wyniku „znajdziemy u osób, które – zetknąwszy się z problemem do rozwiązania lub tematem skłaniającym do rozważań – gorączkowo szukają jakiejkolwiek odpowiedzi lub konkluzji i zadowalają się pierwszym uzyskanym wynikiem. Osoby takie zdają się mówić: «Już udzieliłem odpowiedzi, jestem w porządku, czego więcej ode mnie chcecie?»” – pisze wybitny polski psycholog twórczości Edward Nęcka. Taki niecierpliwy uczeń wy...
Pozostałe 80% artykułu dostępne jest tylko dla Prenumeratorów.
