Badacze wiedzą od dawna, że nauczyciele często czują się niepewnie wobec niezdyscyplinowania uczniów, ponieważ brakuje im wiedzy i umiejętności, jak sobie radzić z takimi sytuacjami. W konsekwencji niewłaściwe zachowania podopiecznych stają się jednym z ważniejszych czynników, które przyczyniają się do wystąpienia bądź pogłębienia stresu zawodowego. Co więcej, różne badania (m.in. moje) dowodzą, że studia, które mają przygotowywać do zawodu, rzadko dają praktyczną wiedzę, jak rozwiązywać podobne sytuacje. W efekcie nauczyciele muszą sami zdobywać potrzebne umiejętności, zazwyczaj metodą prób i błędów lub poprzez obserwowanie i naśladowanie bardziej doświadczonych kolegów, w tym także własnych wychowawców. Jednak tego rodzaju rozwiązania nie zawsze są przemyślane, zazwyczaj intuicyjne, bez większej wartości pedagogicznej, a tym samym często nieskuteczne.
Sytuacje, w których uczniowie zachowują się niewłaściwie, wywołują zwykle w nauczycielach silne emocje, a wówczas łatwo o błędy wychowawcze. Emocje mogą prowadzić do bezrefleksyjnych wrogich, siłowych działań, zmierzających do zdominowania „nieposłusznego” ucznia za pomocą złej oceny, sarkazmu czy wręcz otwartej agresji. Oczywiste, że tego typu sytuacje przekładają się ujemnie na relację nauczyciel – uczeń, a co za tym idzie obniżają jakość procesów wychowawczych i dydaktycznych. Z drugiej strony, silne emocje i niewielkie kompetencje w zakresie radzenia sobie z niewłaściwymi zachowaniami uczniów prowadzić mogą do poczucia bezradności i osamotnienia nauczycieli wobec problemów, z którymi muszą sobie radzić.
Mało kto jednak zdaje sobie sprawę z tego rodzaju problemów nauczycieli, dlatego oczekuje się od nich sprawności i skuteczności w rozwiązywaniu konfliktowych sytuacji. Z jednej strony takie oczekiwania są uzasadnione – dzieci i młodzież znajdują się w szkole pod opieką nauczycieli, a sama szkoła jest ważnym środowiskiem socjalizacyjnym. Z drugiej strony jednak część nauczycieli, mających poczucie, że nie potrafi sprostać takim oczekiwaniom, czuje się tym sfrustrowana i w efekcie jeszcze bardziej nie radzi sobie z trudnymi sytuacjami.
Obraz, który przedstawiłem, jest z pewnością ogólny i nie dotyczy wszystkich osób pracujących w szkole. Jego słuszności dowiodły jednak duże badania, którymi kieruję obecnie w Instytucie Medycyny Pracy w Łodzi. Są one prowadzone w ramach grantu Narodowego Centrum Badań i Rozwoju („Pozytywne i negatywne elementy psychospołecznego środowiska pracy w szkole a przemoc w relacji nauczyciel–uczeń”) i dotyczą szeroko rozumianych psychospołecznych warunków pracy nauczycieli. Prowadzi je pod moim kierownictwem zespół psychologów i socjologów z Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi. Dane zebrano pod koniec roku 2009 za pomocą wywiadu kwestionariuszowego, przeprowadzonego na dużej, liczącej 1200 respondentów, reprezentatywnej próbie nauczycieli publicznych szkół podstawowych, gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych z całego kraju.
Z czym nauczyciele muszą sobie radzić?
W trakcie naszych badań zapytaliśmy nauczycieli, jakie zachowania uczniów uważają za niewłaściwe? Które z nich pojawiają się na lekcjach? Zatem lista zachowań
uwzględniona w tabeli wynika z realnych doświadczeń respondentów.
O ani razu 1-2 razy 3-4 razy 5 lub więcej razy
Uczeń zachowywał się głośno (rozmawiał, śmiał się, hałasował,
wydawał różne dźwięki, stukał, pukał) 15 35 21 29
Uczeń spóźnił się na zajęcia 25 44 19 12
Uczeń był kompletnie bierny, nie zajmował się tym, co się dzieje na lekcji 30 43 17 10
Uczeń „poszturchiwał” innych uczniów 35 44 14 7
Uczeń jadł podczas zajęć lub żuł gumę pomimo Pana(i) zakazu ...
Pozostałe 80% artykułu dostępne jest tylko dla Prenumeratorów.
