Szybciej, więcej i twórczo...

Dr Ryszarda Ewa Bernacka jest psychologiem, adiunktem w Instytucie Psychologii UMCS w Lublinie. Autorka książek: Konformizm i nonkonformizm a twórczość, Niezależni i ulegli – studia o nonkonformizmie, współredaktorka Twórczości w teorii i praktyce oraz Psychologii twórczości – nowe horyzonty.

Nikt dzisiaj nie ma wątpliwości, że uczniowie zdolni i uzdolnieni powinni być nauczani i uczyć się inaczej niż uczniowie przeciętni. Postulowana odmienność dotyczy nie tylko treści, ale też metod, środków i form organizacyjnych. Profesor Tadeusz Lewowicki uważa, że hasłem przewodnim edukacji uczniów zdolnych i uzdolnionych powinno być: szybciej, więcej, na wyższym poziomie, twórczo. Wyróżnić można więc cztery podstawowe typy działań dydaktycznych:
- przyśpieszenie tempa nauki i uczenia się,
- rozszerzenie i wzbogacenie realizowanych treści nauczania,
- umożliwienie uzyskania trudniejszej wiedzy,
- kształtowanie myślenia twórczego.

W nowoczesnym procesie dydaktycznym zdolni i uzdolnieni potrzebują warunków nie tyle do zdobywania obszernej wiedzy, ale do maksymalnego rozwoju swoich możliwości, a przede wszystkim do pobudzania i rozwijania działalności twórczej. Szkoła powinna przygotowywać ich do przyszłych osiągnięć twórczych, które stanowią jeden z wyznaczników talentu. Jak to zrobić? Poprzez różne dostępne formy pracy:
- tworzenie dla zdolnych i uzdolnionych specjalnych szkół,
- naukę w klasach profilowanych i w klasach z przedmiotami fakultatywnymi,
- stosowanie indywidualnego toku lub programu nauczania,
- naukową opiekę nauczycieli-specjalistów,
- zwalnianie uczniów z zajęć lekcyjnych na rzecz pracy samodzielnej i niezależnej,
- organizowanie konsultacji dla uczniów uzdolnionych,
- organizowanie kół przedmiotowych i kół zainteresowań,
- zajęcia dodatkowe pozalekcyjne dostosowane do indywidualnych potrzeb uczniów zdolnych i uzdolnionych,
- zajęcia organizowane przez szkoły wyższego stopnia,
- udział w olimpiadach,
- zajęcia edukacyjne oferowane przez fundacje i organizacje działające na rzecz młodzieży zdolnej i uzdolnionej.

W polskiej szkole w dalszym ciągu proces nauczania i wymagania dostosowane są do ucznia przeciętnego. Cały wysiłek systemu edukacyjnego, i tym samym nauczycieli, jest skierowany na podciągnięcie uczniów słabszych do poziomu przeciętnego. Tymczasem miarą aktywności i osiągnięć uczniów zdolnych i uzdolnionych nie mogą być przeciętni koledzy, ale ich własne możliwości. Panuje przekonanie, że uczniowie zdolni i uzdolnieni powinni uczyć się jednakowych treści razem z uczniami przeciętnymi, bo stanowią dla nich wyznacznik osiągnięć, ale też doświadczają okazji do adaptacji społecznej ze zróżnicowanymi intelektualnie rówieśnikami, wśród których w przyszłości będą żyć i pracować. Takie myślenie, biorąc pod uwagę naukową wiedzę o specyfice funkcjonowania psychospołecznego zdolnych i utalentowanych, to relikt przeszłości.

Należy też wyraźnie zaznaczyć, że jak dotąd w Polsce nie mamy systemu kształcenia uczniów zdolnych oraz uzdolnionych i najwyższy już czas, aby go stworzyć. Wprawdzie są szkoły plastyczne i muzyczne, ale by rozwijać inne uzdolnienia, uczniowie mają do dyspozycji jedynie Gimnazjum i Liceum Akademickie w Toruniu. A przecież dzieci uzdolnione i zdolne są w całej Polsce.

Klasy profilowane, które powinny rozwijać konkretne zainteresowania uczniów, również nie spełniają swojego zadania, ponieważ uczęszczają do nich uczniowie o zróżnicowanym poziomie uzdolnień, a oferowany program nie jest „szyty” na miarę każdego ucznia, tylko ogółu. Pewnie jest to i tak lepsze niż zajęcia w zwykłej klasie, ale można mieć wątpliwości, czy potencjał każdego ucznia będzie w pełni rozwijany. Uważam, że jedną z najtrafniejszych form pracy z uczniami zdolnymi i uzdolnionymi w szkole są indywidualny tok i program nauczania.

Indywidualizacja nauczania

Celem indywidualizacji w nauczaniu jest zapewnienie maksymalnych możliwości rozwoju uczniom o różnych zdolnościach. Podstawą prawną indywidualizacji nauczania jest „Rozporządzenie MENiS z dnia 19 grudnia 2001 roku w sprawie warunków i trybu udzielania zezwoleń na indywidualny program lub tok nauki oraz organizacji indywidualnego programu lub toku nauki”. Uczeń może realizować indywidualny program lub tok nauki na każdym etapie edukacyjnym i w każdym typie szkoły. Jednak w naszym systemie szkolnym, w przedszkolu i na szczeblu nauczania początkowego indywidualizację nauczania stosuje się sporadycznie. A przecież uzdolnienia muzyczne, plastyczne czy sportowe ujawniają się już około czwartego roku życia dziecka. Dopiero od klasy piątej nauczyciele zaczynają bardziej zajmować się zdolnymi uczniami i...