Z czym kojarzy nam się bunt? Wywołuje obrazy dotkliwych zniszczeń lub ludzkich cierpień, dlatego traktujemy go jak zło, z którym trzeba się jakoś uporać. Tymczasem można na bunt spojrzeć z całkiem innej, pozytywnej strony. Albert Camus w Człowieku zbuntowanym podkreśla, że buntując się, nie tylko negujemy i odrzucamy to, co się nam nie podoba, ale przede wszystkim afirmujemy wartości, z którymi się utożsamiamy i chcemy się nimi kierować w życiu.
Skupmy się więc na pozytywnych, rozwojowych, wręcz kreatywnych aspektach buntu młodzieńczego.
Twórczy bunt – teorie
Silny związek między twórczością i buntem pojawia się w koncepcji Mihaly’ego Csikszentmihalyiego. Ten amerykański psycholog węgierskiego pochodzenia przypomina, że w każdym społeczeństwie istnieją dziedziny odpowiadające określonym obszarom aktywności ludzkiej (związane z nauką, wychowaniem, aktywnością artystyczną czy polityczną) i posiadające swoją tradycję, język, system znaczeń i cele. W każdej z tych dziedzin „królują” eksperci, przywódcy, którzy kontrolują ten obszar aktywności, kierując się przyjętym przez siebie systemem ocen i standardów postępowania. Mówiąc wprost – to oni wskazują, jakie koncepcje wychowania są właściwe, a jakie należy odrzucić; jaka koncepcja polityczna państwa powinna być współcześnie akceptowana, a jaką należy skazać na niebyt itp. Dzięki temu mechanizmowi społeczeństwo może żyć w przewidywalnych i stabilnych warunkach, ale potrzebuje przecież również zmian, postępu...
Zdaniem Csikszentmihalyiego, motorem tych zmian jest zawsze osoba, zanurzona w konkretnej dziedzinie, która ma dość konserwatyzmu i chce go zmienić. Głównym jej narzędziem jest bunt, wyrażający brak zgody na zastaną rzeczywistość. Skutkiem buntowniczej działalności jednostki są nowe idee, pomysły lub skończone dzieła (np. dzieła sztuki). Część z tych dzieł przyczynia się do istotnych zmian w kulturze, inne zaś nie mają siły przebicia i w konsekwencji tracą na znaczeniu.
Związki między twórczością a buntem widoczne są również w spektakularnych aktach twórczych uczestników ruchów awangardowych. Szeroko na ten temat pisze Tadeusz Paleczny w książce Bunt nadnormalnych, traktując awangardę jako swoisty typ kontestacji twórczo-innowacyjnej. Dla Palecznego wyznacznikami każdej formy awangardy są: krytycyzm wobec istniejącej rzeczywistości społeczno-kulturowej, nonkonformizm w sferze zachowań i działań twórczych, alternatywizm, orientacja na przyszłość, wolność aktu twórczego.
W obydwu przykładach bunt (sprzeciw, brak zgody) uruchamia procesy, których celem jest doprowadzenie do innowacyjnych zmian, powstawanie nowych dzieł, teorii naukowych czy stylów funkcjonowania. Jednak tak rozumiana twórczość ma wyraźnie elitarny charakter.
Twórczość powszechna
Elitarne koncepcje twórczości, choć dostarczają nam poważnych argumentów na rzecz związków między buntem a twórczością, mają zasadniczą słabość – w ich ujęciu twórczo buntują się tylko jednostki wybitne i nieprzeciętne. Pojawia się zatem pytanie: twórczość rzeczywiście jest dana tylko wyjątkowym osobom, czy jednak może być udziałem człowieka przeciętnego?
W literaturze przedmiotu można spotkać się z koncepcjami, które przede wszystkim podkreślają egalitarne (powszechne) podejście do twórczości. Na przykład Joy Paul Guilford i Klaus Urban uważają, że twórczości nie należy wiązać wyłącznie z efektami podjętych działań – z nowymi wartościami. Wręcz przeciwnie. Twórczość to... rozwiązywanie problemów, przed jakimi stajemy każdego dnia. Już w spontanicznym akcie rozwiązywania problemu jest coś z twórczości! A ponieważ sama twórczość prowadzi do wytworzenia licznych pomysłów, nie można wykluczyć, że znajdą się wśród nich również te rzeczywiście nowe i wartościowe (choć nie są one kryterium w egalitarnej definicji twórczości).
W tym powszechnym znaczeniu pojęcie twórczości jest coraz częściej zastępowane pojęciem kreatywności. Szczególnie interesujące są poglądy Urbana na temat związku buntu z twórczością. Badacz ten podkreśla, że na proces twórczego rozwiązywania problemów wpływają zmienne indywidualne i środowiskowe. Wśród tych pierwszych wymienia: myślenie twórcze (i składające się na nie zdolności, takie jak: płynność, giętkość i oryginalność), ogólne kompetencje intelektualne (np. umiejętność logicznego myślenia, oceniania), a także specyficzne umiejętności i nawyki związane z konkretną dziedziną wiedzy i aktywności. Co więcej, wskazuje też na – ważne jego zdaniem – składniki osobowościowe: zaangażowanie zadaniowe, wytrwałość, ciekawość, potrzebę sprawstwa, potrzebę nowości; ponadto na grupę cech oznaczających tolerancję wieloznaczności – otwartość na doświadczenie, gotowość do podjęcia ryzyka, nonkonformizm, wytrzymałość itp. Wiele z nich to atrybuty buntu młodzieńczego.
Młody, kreatywny bunt
Przywołanie poglądów Klausa Urbana pozwala pełniej zrozumieć związki m...
Pozostałe 80% artykułu dostępne jest tylko dla Prenumeratorów.
