Szkoła rzeczywiście twórcza

Szkoła Twórcza, Towarzystwo Szkół Twórczych, Liceum Umiejętności Twórczych, Szkoła Myślenia Twórczego – to tylko kilka nazw placówek oświatowych, które wybijają na swoich sztandarach hasło twórczości. Taka nazwa dobrze się kojarzy, sugeruje, że dziecko trafi do nowoczesnej placówki, no i z pewnością skutecznie promuje szkołę na rynku coraz bardziej konkurencyjnych usług edukacyjnych. Bo co myślimy, gdy słyszymy hasło „szkoła twórcza”? Że dzieją się w niej rzeczy „twórcze”: twórczy nauczyciele pracują twórczymi metodami, a uczniowie mają okazję do ujawnienia swojej twórczości...

Niestety, na ogół rzeczywistość znacznie odbiega od naszych wyobrażeń i okazuje się, że pod nazwą „szkoły twórczej” nie kryją się treści, które by ją uzasadniały! Nauczyciele nie są kreatywni, lecz zrutynizowani – nawet jeśli stosują aktywizujące metody nauczania i wychowania, to nie uruchamiają one myślenia twórczego, lecz pamięć. Większość takich placówek nie tworzy ani miejsca, ani okazji dla twórczości uczniów.

A szkoda, bo szkoła twórcza, a właściwie szkoła wspierająca twórczość uczniów, wcale nie musi być modną ideą bez pokrycia. Takie szkoły istnieją i naprawdę pobudzają do kreatywności nie tylko uczniów, ale i nauczycieli. Sam się o tym przekonałem, bo od 20 lat przypatruję się szkołom, a w jednej z nich, w Państwowej Ogólnokształcącej Szkole Artystycznej w Zakopanem, od wielu lat sprawuję zaszczytną funkcję opiekuna naukowego i doradcy. Obserwacje te, wzbogacone wynikami badań naukowych, zachęciły mnie do stworzenia Indeksu Cech Szkoły Wspierającej Twórczość Uczniów. Podaję w nim właściwości szkoły, która rzeczywiście w sposób przemyślany i autentyczny budzi, wspiera i rozwija twórczość uczniów. Opis tych cech nie tylko pomoże zweryfikować i ocenić placówki, które same określają się jako twórcze, ale też podpowie organizatorom szkół i ich nauczycielom, jakie podjąć działania, aby zmienić placówkę na rzeczywiście wychowującą do twórczości i przez twórczość.

Indeks Cech Szkoły Wspierającej Twórczość Uczniów

1. Wzbudzanie i wspieranie twórczości uczniów jest równie ważne, jak inne zadania edukacyjne w programie wychowania i nauczania szkoły. Jest ono uwzględniane i realizowane w codziennych zadaniach wychowawczych i dydaktycznych.
Oznacza to, że w dokumentach programowych szkoły (statut, programy wychowania i nauczania) organizatorzy powinni wyraźnie umieścić cele odnoszące się do rozwijania postaw twórczych – nie na marginesie, lecz wśród innych ważnych celów strategicznych. Nie ukrywając ich, lecz formułując wprost pod takimi hasłami programowymi, jak: rozwijanie kreatywności, pobudzanie myślenia twórczego, rozwój działań twórczych, stymulowanie uczniów do aktywności twórczej, kształtowanie postaw twórczych. Pamiętajmy jednak, że same hasła nie wystarczą, przecież występują one w programach wielu polskich szkół, ale brakuje im przełożenia na codzienną praktykę edukacyjną.

2. Szkoła organizuje specjalne, wyodrębnione w planie nauczania zajęcia rozwijające twórczość uczniów – lekcje lub treningi twórczości, warsztaty ekspresji twórczej, kluby myślenia twórczego itp. To stałe punkty harmonogramu szkolnego, które odbywają się systematycznie i przez dłuższy czas, przeznacza się dla nich konkretne sale (pracownie, laboratoria) i prowadzi się je na podstawie programów pomocy w tworzeniu.
Najłatwiejszą do zaobserwowania cechą szkół autentycznie wspierających twórczość uczniów jest to, że organizują one stałe, ulokowane w siatce godzin lekcyjnych, zajęcia twórcze. Odbywają się one w konkretnym czasie, miejscu i z konkretnym prowadzącym. Jest nauczyciel twórczości, jest pracownia lub warsztat twórczości, są uczestnicy, którzy spotykają się przez dłuższy czas. I jest program, który nauczyciel sam opracował lub twórczo zaadaptował, a badacz może ten program obejrzeć. Ta łatwa do zaobserwowania w szkołach cecha jest jednocześnie najtrudniejsza do realizacji, bo wymaga ludzi, umiejętności i pieniędzy na coś tak „egzotycznego”, jak twórczość oraz chętnych do uczestnictwa uczniów. Uważam jednak, że jest to najważniejsza cecha szkoły twórczej. Trudno bowiem mówić, że szkoła budzi postawy twórcze, jeśli nie organizuje w sposób przemyślany i stały (a nie okazyjny) zajęć twórczych. Oczywiście, twórczość uczniów można świetnie rozwijać w toku zwyczajnych lekcji i tak robi wielu dobrych nauczycieli... Jednak, jak wynika z moich badań, twórczość literacką lepiej budzi się w kółku poetyckim niż na lekcjach języka polskiego, a twórczość techniczną skuteczniej rozwija się w kole wynalazców niż na lekcjach pracy-techniki. Rozwijanie twórczości poprzez stałe, systematyczne, planowane i długotrwałe formy nauczania (np. lekcje twórczości, warsztaty, treningi myślenia twórczego), to pięta achillesowa nawet tych szkół, które należą do różnorodnych stowarzyszeń szkół twórczych. Kto, kiedy i jakim programem prowadzi zajęcia w twojej szkole? – to bardzo dobre i trudne pytanie do dyrektorów „szkół twórczych”. Jeśli zajęcia twórcze odbywają się tu w piątkowe popołudnie w formie „zapchajdziury”, to taka placówka nie zasługuje na miano twórczej.

3. Wspieranie twórczości uczniów odbywa się nie tylko w ramach specjalnych programów pomocy w tworzeniu, lecz również w trakcie nauczania przedmiotowego. Nauczyciele przekazują uczniom zarówno wiedzę deklaratywną, jak i proceduralną, dotyczącą wszystkich czterech aspektów twórczości (wytworu, procesu, osobowości i uwarunkowań) związanej z nauczaną dziedziną. Uczniowie dowiadują się nie tylko o tym, co już odkryto, lecz także o tym, co czeka na zbadanie (wiedza płodna).
W czasie lekcji przedmiotowych nauczyciele przekazują uczniom wiele informacji dotyczących wszystkich aspektów twórczości, a więc takich, które dotyczą osoby twórcy (np. osobowości Witkacego), procesu twórczego (jak Witkacy tworzył?), efektów tego procesu, czyli dzieła (jakie wartości i właściwości ma jego twórczość literacka, teatralna, plastyczna, filozoficzna?) oraz uwarunkowań zewnętrznych, które wspierają lub hamują aktywność twórczą (co pomagało, a co przeszkadzało Witkacemu w tworzeniu?). Uczeń dowiaduje się dużo nie tylko o struktu...