Szkoła gubi diamenty

Jaki jest zakres, tempo i dynamika zmian poziomu wybranych kompetencji poznawczych i społecznych najmłodszych uczniów? Jaki jest zakres, tempo i dynamika zmian samooceny kompetencji poznawczych i społecznych dzieci? Jak na przebieg zmian poziomu kompetencji i samooceny uczniów wpływa ich wyjściowy poziom (wysoki, średni lub niski)? Tym problemom poświęciłam badania, którymi objęłam 127 uczniów z pięciu klas kilku szkół podstawowych w Białymstoku. Przeprowadziłam je w czterech etapach, w odstępach półrocznych. Badania rozpoczęłam, kiedy uczniowie byli w pierwszej klasie szkoły podstawowej, a zakończyłam, gdy ci sami uczniowie kończyli trzecią klasę. Za punkt odniesienia do analizowanych wyników przyjęłam Eriksonowską teorię psychospołecznego rozwoju człowieka.

Motor rozwoju

Rozwój dziecka pomiędzy 6. a 12. rokiem życia, to według Erika H. Eriksona nie tylko nabywanie nowych oraz doskonalenie już posiadanych kompetencji poznawczych i społecznych, ale przede wszystkim budowanie poczucia kompetencji, warunkującego poczucie własnej wartości. Głównym motorem rozwoju jest z jednej strony dążenie człowieka do progresji, przejawiające się w chęci do życia i zaspokajania potrzeb, a z drugiej – dążenie do regresji, czyli utrzymywania zachowań dawnych, sprawdzonych i bezpiecznych. Człowiek przejawia obydwa dążenia, stąd w każdej fazie życia dochodzi do konfliktu między nimi, i tym samym do kryzysu, który według Eriksona jest zjawiskiem naturalnym i niezbędnym do rozwoju. To właśnie dzięki kryzysom człowiek rozwija się – każde pomyślne pokonanie kryzysu oznacza zdobycie nowych umiejętności (kompetencji). Rozwój przebiega w ośmiu fazach, a w każdej zostaje wypracowany jeden specyficzny wymiar charakteru, jakaś jedna cnota, dyspozycja lub sprawność. Im silniej dana dyspozycja zostanie ukształtowana, tym jest trwalsza i odporniejsza na zniekształcenia. Może mieć ona oczekiwany wymiar pozytywny albo negatywny, utrudniający pomyślne funkcjonowanie w życiu codziennym. Decyduje o tym przebieg procesu rozwiązywania kryzysu.

Pierwsza faza życia może zakończyć się osiągnięciem zaufania do siebie i świata albo jego brakiem. W drugiej dziecko ma szansę osiągnąć albo poczucie autonomii, albo wstydu i zwątpienia. Fazę trzecią charakteryzuje nauczenie się inicjatywy albo doświadczanie poczucia winy. Wreszcie fazę czwartą – trwającą mniej więcej od szóstego do dwunastego roku życia – dziecko może zakończyć z wysokim poczuciem własnej kompetencji albo zaniżoną oceną własnej wartości.

Badaniami objęłam uczniów klas początkowych, którzy według teorii Eriksona są w czwartej fazie rozwoju i powinni budować poczucie kompetencji. Dlatego zadaniem nauczyciela jest przede wszystkim pomaganie dziecku w nabywaniu nowych kompetencji oraz stwarzanie warunków do budowania poczucia, że posiada już jakieś kompetencje. Szkoła powinna dbać o rozwój wszystkich uczniów, niezależnie od ich zróżnicowanego poziomu, określonego na progu edukacji.

W badaniach uwzględniłam trzy grupy kompetencji, które od momentu rozpoczęcia przez dziecko nauki w szkole są podstawowym źródłem poczucia własnej wartości, ponieważ codziennie są eksponowane w klasie szkolnej i szczególnie mocno podkreślane przez nauczyciela. Grupę pierwszą stanowią kompetencje twórcze, niezbędne do przetwarzania i tworzenia wiedzy o sobie i świecie oraz jej wykorzystywania w funkcjonowaniu poznawczym i społecznym, a więc kompetencje w zakresie czytania, pisania, liczenia i operowania symbolami. W tej grupie mieszczą się także kompetencje potrzebne dziecku do kreowania różnych wizji przyszłości. Do grupy drugiej zaliczyłam kompetencje społeczne, które potrzebne są dziecku do efektywnego korzystania z zasobów otoczenia w procesie uczenia się, w tym budowania wiedzy o sobie i o świecie. Ujawniają się one w zachowaniach uczniów w klasie, w sytuacjach formalnych i nieformalnych. Do grupy trzeciej zaliczyłam poczucie własnych kompetencji – świadczą o nim szczegółowe samooceny dokonane przez uczniów na podstawie porównani...