Pojęcie stresu weszło do języka potocznego. Jak ilustrują to sondażowe badania Heleny Sęk (2002), najczęściej przypisujemy mu znaczenie negatywne i ujmujemy jako stan obciążenia psychicznego, nieprzyjemną reakcję organizmu lub wynik działania szkodliwych bodźców. Tymczasem we współczesnej psychologii termin ten jest powszechnie definiowany w kategoriach zaburzenia równowagi między zasobami jednostki a wymaganiami otoczenia. Na czym zatem polega zasadnicza różnica między ujęciem potocznym a naukowym? W tym pierwszym podejściu stres jest lokowany albo na „zewnątrz”, albo „wewnątrz” człowieka. Myślimy o stresie jedynie poprzez pryzmat jego przyczyn lub skutków, na ogół uznając je za całkowicie od nas niezależne.
Nie dostrzegamy podkreślanego przez autorytety naukowe faktu, iż stres rodzi się we wzajemnej relacji człowiek – otoczenie i nie daje się sprowadzić do żadnego z tych elementów. Dopiero takie podejście w pełni tłumaczy, dlaczego dokładnie ta sama sytuacja może wywoływać u dwóch osób skrajnie odmienne reakcje. Należy zatem uznać, że w pewnym stopniu jesteśmy współodpowiedzialni za pojawianie się i sposób doświadczania stresu. Nie oznacza to wcale, że intencjonalnie dążymy do wywoływania trudności. Ludzka egzystencja obfituje w codzienne utrapienia, nie można z niej wyeliminować nieprzewidywalnych wydarzeń. Doświadczają tego wszyscy, niektórzy jednak radzą sobie z tymi obciążeniami lepiej niż pozostali. Dlaczego?
Nasze antystresowe zasoby
W poszukiwaniu odpowiedzi na to pytanie zgromadzono bardzo obszerny materiał empiryczny. Zgodnie ze standardami wyznaczonymi przez koncepcję Richarda Lazarusa badania te w większości koncentrują się na określonych strategiach radzenia sobie, czyli na tym, co ludzie myślą, czują i robią w czasie trwania konkretnej sytuacji stresowej. Założenie wydawało się oczywiste: zachowanie podejmowane w obliczu trudności ma na celu ich przezwyciężenie, a więc różnice w osiąganej efektywności powinny być skutkiem tego zachowania. Uzyskane rezultaty nie potwierdziły jednak powyższej tezy. Okazuje się bowiem, że przynajmniej w pewnych okolicznościach podejmowanie jakichkolwiek intensywnych wysiłków zaradczych nie tylko nie sprzyja adaptacji, ale wręcz ją pogarsza. Takie nieoczekiwane wyniki przyczyniły się do obserwowanego obecnie przesunięcia akcentów w badaniach nad stresem. Obok rozpoznawania tych parametrów procesu radzenia sobie, które sprzyjają efektywności, coraz popularniejsze staje się wyodrębnianie i określanie „antystresowych” właściwości samego człowieka, czyli zasobów.
Termin ten, chociaż intuicyjnie zrozumiały, bywa różnie określany w literaturze przedmiotu. Najogólniej zasoby rozumiane są jako wszelkie biopsychospołeczne i makrosocjokulturowe właściwości człowieka, które służą mu w walce ze stresem. Obejmują one zarówno charakterystykę samej jednostki (np. sprawność układu immunologicznego, wysoka i trafna samoocena, umiejętności interpersonalne), jak i cechy jej otoczenia (np. stan środowiska naturalnego w miejscu zamieszkania, dostęp do edukacji, ilość i jakość więzi społecznych). W kontekście stresu i radzenia sobie zasoby pełnią podwójną rolę. Po pierwsze, zabezpieczają przed doznawaniem stresu.
Zgodnie z definicją relacyjną stres pojawia się wówczas, gdy wymagania przekraczają możliwości jednostki. Im bogatsze i różnorodniejsze zasoby, tym mniejsze prawdopodobieństwo doświadczania dotkliwych obciążeń. Stres obnaża zatem istniejące w zasobach deficyty. Po drugie, zasoby warunkują skuteczność radzenia sobie ze stresem. Gdy osoba, która znalazła się w sytuacji trudnej, postrzega swoje zasoby jako wystarczające do jej opanowania, wymagania jawią się jej jako wyzwania, a stan emocjonalny obejmuje emo...
Pozostałe 80% artykułu dostępne jest tylko dla Prenumeratorów.
