Spokojnie, to tylko twoje emocje

Barbara uświadamia sobie, że mija miesiąc od jej ostatniego spotkania z Michałem. Było im tak dobrze przez ostatnie dwa lata, ale on wpadł na pomysł, by po wakacjach zamieszkali razem. Co za paradoks – marzyła o tym, a tymczasem teraz w jej głowie kłębią się myśli: „A co, jeśli zamieszkamy razem i okaże się, że nie pasujemy do siebie?”, „Jeśli się mną znudzi i zostawi?”, „Na pewno po dwóch miesiącach pokłócimy się o coś. I zostaniemy z umową najmu i kłopotami”. Zasypia po kilku godzinach, spięta. Zaczęła unikać spotkań z Michałem. Rozmowy o wspólnych planach póki co udaje jej się skierować na inny temat. Ale co dalej?

Patrycja pół roku temu przeżyła wypadek. Kręgosłup i noga już mniej bolą. Właściwie powinna wrócić do pracy, ale jak to zrobić, gdy każde wyjście na ulicę budzi w niej lęk. Co będzie, jeśli znowu jakiś szaleniec straci panowanie nad kierownicą? Podobnie myśl o dojeździe do pracy samochodem powoduje bicie serca, uczucie gorąca i chęć ucieczki. Kobieta niemal widzi światła nadjeżdżającego samochodu, przed którymi nie zdąży uciec.

Być może tak jak Barbara obawiamy się, że nasze relacje potoczą się niezgodnie z oczekiwaniami. Może podobnie jak Patrycja przeżyliśmy jakieś dramatyczne chwile i teraz lękamy się, że znów przydarzy nam się coś złego. Czy musimy tak reagować i dlaczego tak się dzieje? Jak nauczyć się radzić sobie z emocjami, które nas paraliżują?

Emocja – myśl – reakcja

Jak powstają emocje? Gdy pojawia się bodziec – wypadek na drodze, czyjeś słowa, propozycja ukochanego mężczyzny, by zamieszkać razem – w odpowiedzi odczuwamy cielesne zmiany: szybsze bicie serca, uderzenie gorąca, ścisk w okolicy żołądka. Zapytani, co czujemy, zazwyczaj potrafimy określić, co się z nami dzieje, opisać emocje. Barbara powiedziałaby, że ma obawy, Patrycja opisałaby lęk. W innych sytuacjach przeżywamy zazdrość, złość, rozczarowanie. Paradoksalnie, ten somatyczny stan wzbudzenia, który pojawia się w reakcji na określony bodziec, jest taki sam w różnych emocjach. Ale rozpoznanie i nazwanie go złością, lękiem lub zazdrością sprawia, że podejmujemy określone zachowania. Co więcej, emocjom towarzyszą myśli. Każda z kobiet, gdy zadziałał bodziec, coś pomyślała. Treść tych myśli wpłynęła zarówno na ich zachowanie, jak i reakcje wegetatywne. Jaki z tego wniosek? Aby odpowiedzieć na to pytanie, przyjrzyjmy się emocjom z perspektywy poznawczej.

Teorie poznawcze zakładają, że emocja – lęk, złość, radość czy gniew – wyraża powiązanie ze stanem fizjologicznym specyficznych tematów, stanowiących treść naszych myśli. Tematy te pojawiają się zarówno zaraz po zadziałaniu bodźca, i stanowią jego najwcześniejszą ocenę, jak i w dalszym

procesie przetwarzania informacji. I tak, lęk najczęściej wiąże się z myślami dotyczącymi zagrożenia, ale także z postrzeganiem siebie jako kogoś zbyt słabego, aby móc skutecznie poradzić sobie z niebezpieczeństwem. W złości i gniewie wyraźnie słychać sprzeciw wobec sytuacji – pojawiają się wątki niesprawiedliwości i niespełniania oczekiwań, czy to przez innych, czy przez siebie. W smutku wyraźna staje się negatywna ocena siebie na tle innych, a także ocena otaczającej rzeczywistości jako zbyt przytłaczającej i skomplikowanej, abyśmy mogli podjąć wysiłek zmiany.

Polak NIE nieszczęśliwy

A co, jeśli? – czyli lęk przed nieznanym
Niepokój niedający spokoju Barbarze i lęk Patrycji coś łączy: obie kobiety usiłują przewidzieć, co się wydarzy. Ich myśli dotyczą negatywnych i zagrażających wydarzeń, stąd naturalna jest negatywna ocena ich odczuć fizycznych. Terapeuci poznawczy często podkreślają, że lęk wiąże się z charakterystycznym zniekształceniem poznawczym – przepowiadaniem przyszłości i katastrofizacją. Negatywne wydarzenie, które może się zdarzyć, nie jest przez nas traktowane jako hipoteza, ale jako pewnik, co w pełni uzasadnia reakcję wegetatywną.

Przewidując najgorszy scenariusz, całkiem logicznie staramy się zmniejszyć prawdopodobieństwo jego wystąpienia. Częstą reakcją jest więc unikanie: rozmowy, podjęcia decyzji, wyjścia z domu, a nawet samego myślenia o problemie. Zachowujemy się jak Scarlett, bohaterka Przeminęło z wiatrem, która – gdy pojawiał się problem – zwykła mówić „pomyślę o tym jutro”.

To niesprawiedliwe! – czyli gniew i złość
Jeszcze do niedawna Jacek był faworytem w firmie. Jego projekt był najbardziej dopracowany i rzetelny ze wszystkich. Ale nagle od przełożonych usłyszał: „Doceniamy to, co przedstawiłeś, ale z kilku powodów nie możemy wydać rekomendacji. To polityka firmy. Jesteś trochę za młody na awans. To nieprzyjęte w naszym środowisku – poczekaj rok, wtedy na pewno cię poprzemy”.

Jacek nie wytrzymał, po raz pierwszy „wypadł z roli”. Czuł, jak robi mu się gorąco, zaczął krzyczeć: „Jak mogliście?! To niesprawiedliwe. Nie spodziewałem się tego po was! Jesteście żałosną bandą konformistów”. Wybiegł z gabinetu, trzaskając drzwiami.

Mijają dni, lecz na wspomnienie tego wydarzenia wciąż zalewa go złość, budzi się w nocy i wraca myśl: „Jak mogli? Za całe moje zaangażowanie taka nagroda? Nie mają prawa! Nie chcę ich znać”.

Urszula znienawidziła wyszukiwarkę internetową. Po latach wpisała w niej jego nazwisko. Była nawet z siebie dumna, że z takim spokojem wystukuje imię i nazwisko człowieka, który nie tylko ją zranił, ale próbował zniszczyć ją podłymi sposobami. Na szczęście prze

trwała rozstanie. Teraz przed jej oczami wyświetla się strona internetowa, a na niej on – człowiek sukcesu – w objęciach nowej żony. Jak to możliwe, że wiedzie szczęśliwe życie? Co on robił z ludźmi, jak on ich ranił i wykorzystywał! Urszula od dwóch dni czuje nieprzyjemny skurcz w żołądku – co ją podkusiło, żeby szukać w Internecie tego nikczemnika? Natrętnie powraca obraz i myśl: „Czemu nie dosięgła go sprawiedliwość? Nienawidzę go”.

Nic dziwnego, że Jacek się wzburzył, a Urszula do dziś żałuje swojej wycieczki internetowej. Zetknęli się z sytuacjami, które uderzyły w ich oczekiwania wobec świata, np. w wiarę w logiczne następstwo wydarzeń. Jacek wierzył, że wysiłek powinien zostać nagrodzony, oceny powinny być sprawiedliwe i bezstronne, a komisje powinny uwzględniać racjonalne argumenty. Urszula zaś jest przekonana, że w świecie musi istnieć elementarna sprawiedliwość. Co ciekawe, dotychczasowe życie, codzienne oglądanie wiadomości nie spowodowało u nich modyfikacji tych przekonań. Nadmierna obecność imperatywów „musów” i „powinności” wobec innych i wobec siebie sprawia, że wiele sytuacji życiowych odbieramy jako ich pogwałcenie. Reakcja wegetatywna, skądinąd ta sama, która występuje w lęku – uderzenie gorąca, szybkie bicie serca – w zestawieniu z pojawiającymi się myślami („Nie mieli prawa tak mnie potraktować”) nabiera innego znaczenia – to już złość, która mobilizuje do walki o swoje prawa.

Jej się udaje, a mnie nie – czyli smutek i zawiść
Joanna miała za sobą ciężki tydzień: cała rodzina złożona grypą, a w firmie mnóstwo pracy. Jest niewyspana i wie, że nie zdołała ukryć zmęczenia pod makijażem. Na korytarzu wpada na Beatę z drugiego działu. To jej rówieśniczka, a wygląda olśniewająco, jest opalona i wypoczęta. Mówi: „W tym roku postanowiliśmy z mężem wreszcie odpocząć. Mówię ci, dwa tygodnie na plaży w środku zimy to jest to! A za tydzień wyrwiemy się jeszcze na narty”. Joanna uśmiecha się, ale przez kilka następnych godzin prześladuje ją obraz opalonej Beaty. „Dlaczego jej się wszystko układa, a mnie nie? Coś ze mną musi być nie tak, skoro moje życie jest szare i nudne”.

To nie był dobry dzień Joanny. Nie dość, że infekcja wirusowa spowodowała obniżenie nastroju, to jeszcze kilka sekund na korytarzu z opaloną i wypoczętą koleżanką dobiło ją. Selektywna uwaga sprawiła, że słowa „plaża”, „narty” w dalszym procesie wnioskowania zostały uogólnione w myśl, że „Jej wszystko się udaje”. Potem nastąpiło kolejne uogólnienie i pochopny wniosek: „Coś ze mną musi być nie tak”. Znany już stan nieprzyjemnego łaskotania w okolicy żołądka Joanna mogłaby bez trudu określić jako zazdrość. Ale równie dobrze mogłaby poczuć smutek, że ona nie potrafi relaksować się tak jak koleżanka. O ile smutek, złość i lęk bywają zaliczane do tzw. emocji pierwotnych, obserwowanych także u zwierząt, o tyle do odczuwania zawiści, poczucia winy, wstydu potrzebna jest bardziej złożona obróbka poznawcza – mieszanina myśli i różnych wątków charakterystycznych dla emocji podstawowych. Co jednak wynika z tego, że wiem, co myślę, gdy odczuwam emocje?

Cztery kroki do okiełznania emocji

PONIŻEJ DALSZA CZĘŚĆ ARTYKUŁU

Ważne sygnały

Odczuwanie emocji wpisane jest w nasze życie. Mało tego, emocje są funkcjonalne – czemuś służą i z czegoś wynikają. Stanowią ważny sygnał, któremu warto się przyjrzeć. Emocje wynikają z naszej historii życia, zarówno tej jednostkowej, jak i całego gatunku. Lęk nie pojawiłby się u Barbary czy Patrycji, gdyby nie wdrukowany mechanizm biologiczny zapewniający przetrwanie – reakcja alarmowa chroni nas przed niebezpieczeństwem. Ale także nie miałby miejsca, gdyby nie konkretne jednostkowe doświadczenie Patrycji z wypadkiem...