Hipotezy o wpływie niskich i wysokich oczekiwań nauczycieli, odpowiednio: na wzrost lub obniżanie się osiągnięć szkolnych dzieci, zostały dowiedzione po raz pierwszy przez Roberta Rosenthala i Lenore Jacobson w słynnym eksperymencie Pigmaliona. Nauczycielom podano informację, że na podstawie przeprowadzonego na początku roku szkolnego testu udało się zidentyfikować uczniów, którzy podczas kolejnych ośmiu miesięcy nauki na pewno ujawnią gwałtowny wzrost intelektualny. W rzeczywistości, uczniowie zostali przypisani do grup eksperymentalnej i kontrolnej w sposób losowy, zaś pomiar posłużył badaczom jedynie do ustalenia wyjściowego poziomu inteligencji dzieci.
Po ośmiu miesiącach nauki uczniowie po raz drugi zostali przebadani tym samym testem pomiaru inteligencji. Wyniki ujawniły, że dzieci, wobec których oczekiwano gwałtownego wzrostu kompetencji intelektualnych, ujawniły istotnie wyższy wzrost IQ w porównaniu do dzieci z grupy kontrolnej. Ponadto, uczniowie z grupy eksperymentalnej (w porównaniu do tych z grupy kontrolnej) byli przez swych nauczycieli spostrzegani w zdecydowanie bardziej korzystny sposób. Nauczyciele uważali, że są to dzieci szczęśliwsze i bardziej zadowolone z życia, sympatyczniejsze i lepiej rokują na osiągnięcie sukcesu w dorosłym życiu.
Natomiast uczniowie, od których nie oczekiwano gwałtownego rozkwitu intelektualnego, czyli de facto sformułowano wobec nich niższe oczekiwania, byli spostrzegani zdecydowanie gorzej. Nauczyciele stwierdzili, że są oni mniej interesujący i życzliwi oraz niezadowoleni z życia. Warto podkreślić, że uczniowie z grupy kontrolnej również ujawnili znaczący wzrost IQ, ale gdy próbowali manifestować poprawę swoich kompetencji intelektualnych, to ich próby interpretowano jako dowód zaburzeń w zachowaniu i nieprzystosowania społecznego.
Przeciwko oczekiwaniom
Podejmowane przez uczniów aktywne próby przeciwstawiania się niskim oczekiwaniom mogą spotykać się z negatywnymi konsekwencjami – ostrą krytyką, a nawet karami ze strony nauczyciela. Takie oddziaływania pełnią funkcję prewencyjną. Zniechęcając uczniów do działań niezgodnych z oczekiwaniami, nauczyciele chronią stworzony przez siebie względnie stabilny schemat zdolności klasy szkolnej. W ten sposób nietrafne przewidywania są utrzymywane, a nauczyciel zachowuje subiektywne poczucie kontroli nad biegiem zdarzeń.
Podsumowując: efekt oczekiwań nauczycieli (samospełniające się proroctwo w klasie szkolnej) może w korzystny lub szkodliwy sposób wpływać na społeczny i intelektualny rozwój uczniów. Jeżeli oczekiwania są wysokie, to uczniowie będą uzyskiwać wyższe wyniki w porównaniu do kolegów obdarzanych niskimi oczekiwaniami.
Tworzenie oczekiwań na temat cech osobowych, przyszłych zachowań lub osiągnięć jest naturalną tendencją w relacjach z nowo poznanymi osobami. Podobnie jest w przypadku nauczycieli, którzy już podczas kilku pierwszych spotkań z dziećmi mogą formułować przekonania dotyczące cech uczniów (np. ich sumienności, odpowiedzialności, podatności na wpływ wychowawczy), ich zachowań (np. wrogich lub przyjaznych zachowań kierowanych wobec rówieśników) lub osiągnięć szkolnych (wysokich lub niskich wyników nauczania).
W badaniu Raya C. Rista, nauczycielki po ośmiu dniach nauki dokonały podziału nowo poznanych uczniów na trzy odrębne grupy, rzekomo na podstawie zdolności intelektualnych dzieci. Zdaniem autora, trafna diagnoza potencjału intelektualnego dzieci w tak krótkim czasie nie była możliwa. Według Rista prawdziwym kryterium podziału były niskie i wysokie oczekiwania nauczycielek, formułowane na podstawie przynależności uczniów, odpowiednio, do niższej i wyższej klasy społecznej. Należy zaznaczyć, że przyjęte na początku roku szkolnego założenia na temat dzieci okazały się bardzo trwałe. Pierwotny podział uczniów, niezależnie od rzeczywiście prezentowanych osiągnięć, utrzymywany był w prawie niezmienionej postaci przez kilka kolejnych lat nauki.
Stereotypowe informacje
Zdaniem Roberta Mertona, zjawisko samospełniającego się proroctwa pojawia się wówczas, gdy formułowane przez ludzi założenia na temat przyszłych zdarzeń są fałszywe. Źródłem nietrafnych oczekiwań interpersonalnych są stereotypy oraz schematy poznawcze ludzi. W przypadku nauczycieli mogą one dotyczyć budowy ciała, wzorca używanego języka, statusu socjoekonomicznego, płci ucznia itp. Badania wskazują również, że nauczyciele różnie oceniają poziom wykonania tego samego testu, wypracowania, rysunku – w zależności od tego, czy uczeń pochodzi z niższej, czy z wyższej klasy społeczno-ekonomicznej. A gdy takich informacji nie mają, tworzą tego typu stereotypowe informacje w oparciu o cechy ocenianej pracy dziecka.
W jednym z badań nauczyciele oceniali prace pisemne uczniów, które różniły się jedynie rozmieszczeniem tych samych błędów w treści wypracowania. Okazało się, że wypracowanie było surowiej oceniane, gdy błędy występowały w pierwszej części pracy. Efekt ten można tłumaczyć wpływem oczekiwań oceniającego. Brak błędów w pierwszej części wypracowania powodował, że nauczyciele przypisywali autora do kategorii uczniów dobrych, co ostatecznie doprowadzało do zawyżania ocen. Natomiast błędy pojawiające się już na początku pracy powodowały, że nauczyciele formułowali niskie oczekiwania, które wyzwoliły tendencje do zaniżania ocen.
Wielkość efektu oczekiwań nauczyciela jest mniejsza, gdy jego przewidywania dotyczące osiągnięć szkolnych uczniów oparte są na uzasadnionych informacjach. Przykładowo, od ucznia, który bardzo dobrze radził sobie z nauką podczas trzech pierwszych lat nauki w szkole podstawowej, nauczyciel może oczekiwać równie wysokich osiągnięć w klasie czwartej.
Z czasem wiem więcej
Efekt Pigmaliona jest największy podczas kilku pierwszych tygodni kontaktu nauczyciela z uc...
Pozostałe 80% artykułu dostępne jest tylko dla Prenumeratorów.
