Różne sposoby na to, żeby uczniowi chciało się chcieć

Motywacja nie jest jednorodnym mechanizmem, który kształtuje ludzkie działanie. Nie jest również energią, która nadaje pęd zachowaniu człowieka. Motywacja to zbiór złożonych mechanizmów odpowiedzialnych za uruchomienie, ukierunkowanie, utrzymanie i ukończenie działania. Symbolicznie można tę definicję określić mianem zasady czterech U. Motywacja może mieć rozmaite źródła: stany biologiczne organizmu (utrzymanie równowagi w organizmie), emocje, rozbieżności między danymi poznawczymi, plany i cele. Działania praktyczne nakierowane na zmiany motywacji uczniów (i nie tylko) powinny zatem uwzględniać jej wieloaspektowość.
Ten sposób rozumienia wymaga od nauczyciela określenia tego, z jaką motywacją uczeń podchodzi do nauki i szkoły, w jaki sposób pokonuje stawiane przed nim wyzwania. Prowadzi także do odkrycia i zrozumienia mechanizmów podtrzymujących działanie ucznia, a tym samym podsuwa możliwości ukierunkowania jego doświadczeń szkolnych. Postępowanie zgodne z takim pojmowaniem motywacji może być zatem nakierowane na osiągnięcie równowagi pomiędzy standardami wyznaczanymi uczniowi z jednej strony przez szkołę, a z drugiej przez środowisko – z zachowaniem szacunku dla jego potrzeb, uczuć i myśli.

Porozum się z uczniem swoim

Badania przedstawione w 2004 roku przez Martina Covingtona i Karen Manheim Teel, amerykańskich psychologów specjalizujących się w badaniach m.in. nad motywacjami i zaburzeniami nauki, wskazują na konieczność tworzenia takiego systemu motywacji do nauki, który będzie uwzględniał zarówno możliwości poszczególnych uczniów, jak i ich pozycję w grupie.
Strukturę relacji pomiędzy uczniem a nauczycielem tworzą: proces komunikacji społecznej, standardy wyznaczane przez nauczyciela (organizacja kursu, treści programowe), organizacja poszczególnych lekcji oraz system oceniania aktywności ucznia i nauczyciela. Komunikacja pomiędzy uczniem a nauczycielem nasycona jest różnymi blokadami, które nie tylko utrudniają wzajemne rozumienie, ale zaburzają proces edukacji. Thomas Gordon, amerykański psycholog kliniczny specjalizujący się w nauczaniu zasad komunikacji i rozwiązywania konfliktów, wskazuje na istnienie wielu utrudnień w porozumiewaniu się. Powszechne jest komenderowanie i nakazywanie, które pośrednio – ale wyraźnie – informują ucznia, że jego potrzeby i problemy nie są ważne i że musi zastosować się do odczuć lub potrzeb nauczyciela. Popularne są także: moralizowanie (pokazuje uczniowi siłę władzy zewnętrznej i przypomina o zobowiązaniach), doradzanie i sugerowanie (odbierane często jako dowód, że nauczyciel nie wierzy w zdolności ucznia do samodzielnego rozwiązywania własnych problemów, a niekiedy powodujące umysłowe uzależnienie ucznia od nauczyciela), chwalenie i aprobowanie (pozytywny komunikat, który nie przystaje do samooceny ucznia, wzbudza gniew; młodzi ludzie czasem odbierają pozytywną informację jako próbę manipulowania, wyrafinowany sposób wpływania na ich postawy i zachowania), a także uspokajanie, pocieszanie, okazywanie współczucia (zapewnianie ucznia, że wszystko jest w porządku może go po prostu przekonać, że nauczyciel nie rozumie jego problemów).
Większość z tych blokad budzi reaktancję, czyli opór psychiczny. Jest ona tym silniejsza, im:

• ważniejsza dla ucznia jest możliwość działania;
• większa jest zablokowana liczba możliwości reagowania;
• większe jest zagrożenie swobody działania ucznia;
• bardziej nieoczekiwane lub aktualne jest zagrożenie swobody osobistej ucznia.

Konsekwencjami reaktancji są:

• motywacja do działań odbudowujących zagrożoną swobodę wyboru (np. bunt);
• wzrost atrakcyjności zagrożonej możliwości działania, myślenia i odczuwania;
• niechęć lub agresja wobec osoby, która ogranicza swobodę osobistą.

Opór psychiczny wpływa zatem znacząco na motywację i zachowanie ucznia.

Uważnie słuchaj ucznia swego

Thomas Gordon daje też bardzo wyraźne wskazówki, w jaki sposób nauczyciel może dbać o właściwą komunikację z uczniem. Przede wszystkim powinien przysłuchiwać się temu, co uczeń mówi. Zazwyczaj uczniowie potrzebują więcej czasu, aby wypowiedzieć wszystkie swoje myśli związane z tematem, sytuacją bądź własnymi potrzebami. W trakcie słuchania nauczyciel powinien podtrzymywać komunikację, używać gestów i słów wyrażających zainteresowanie. Do rozmowy należy zapraszać. Zaproszenie pokazuje, że nauczyciel chce słuchać ucznia i poświęcić czas na to, żeby mu pomóc. Pomaga też uczniowi zdefiniować swój problem. Trzeba jednak pamiętać, że zaproszenie otwiera jedynie interakcję i nie ma dość siły, żeby ją podtrzymać. Komunikację trzeba zatem uzupełnić aktywnym słuchaniem – wtedy uczeń nabiera przekonania, że nauczyciel szanuje, rozumie i akceptuje jego poglądy i odczucia. W efekcie sam zaczyna je traktować jako coś naturalnego i ludzkiego, a jego relacja z nauczycielem zaczyna opierać się na wzajemnym rozumieniu, szacunku i trosce. Aktywne słuchanie polega też na zadawaniu pytań, które zmierzają do zrozumienia tego, co uczeń chce powiedzieć. Nie zawiera pochwał, ocen, komenderowania, współczucia i moralizowania. Oto przykład zaczerpnięty z książki Gordona Wychowanie bez porażek w szkole:

„Kasia: – Należy zaprzestać wydobywania ropy.
Tomek: – Gadasz głupstwa!
Kasia: – Gdybyś słuchał uważnie, wszystko byłoby jasne – przed chwilą to wyjaśniłam.
Nauczyciel: – Kasiu, uważasz, że należycie przedstawiłaś swój punkt widzenia. Widzę, że denerwuje Cię, że Tomek się z Tobą nie zgadza.
Kasia: – On nie wie, o czym mówi.
Nauczyciel: – Kwestionujesz to, co mówi Tomek.
Kasia: – Oczywiście!
Nauczyciel: – Tomku, słyszałem, że sprzeciwiasz się poglądom Kasi. Patrzysz na sprawę wydobywania ropy z innego punktu widzenia.
Kasia: – Zgadzam się, że potrzebujemy więcej ropy, ale nie możemy robić wierceń w oceanie, bo to grozi wyciekami i skażeniem. Róbmy lepiej takie odwierty, jak w Iraku.
Nauczyciel: – Różnica między Wami polega zatem na tym, by nie wydobywać ropy w oceanie, a nie na tym, by zaprzestać jej wydobywania?
Kasia i Tomek: – Tak.”

W tej rozmowie nauczyciel stara się najpierw dokładnie zrozumieć to, co chce wyrazić każda ze stron. Nie opowiada się za żadną z nich, a jedynie wskazuje na różnice pomiędzy nimi. Nie koncentruje się na emocjach, które wyrażają uczniowie, lecz na problemie, który ich różni. W końcowej fazie konfliktu stara się doprowadzić do porozumienia. Ta forma dialogu jest otwarciem i uzdrowieniem dalszej komunikacji.
Do sposobów podtrzymywania aktywnego słuchania można zaliczyć: utrzymywanie kontaktu wzrokowego, okazywanie zainteresowania, dopytywanie o szczegóły w celu dokładnego zrozumienia tego, co rozmówca chce przekazać, trzymanie się tematu podjętego przez rozmówcę, zadbanie o spokojną atmosferę rozmowy. Jednak nadmierne dopasowanie się do rozmówcy może obudzić w nim opór psychiczny.
Właściwa komunikacja oczywiście nie wystarczy, żeby uczniów zmotywować do nauki. Nie mniej ważne jest rzetelne i trafne przygotowanie programu kursu, a także poszczególnych lekcji, zwłaszcza pierwszych zajęć, które istotnie wpływają na realizację programu i motywację uczniów.

Przemyśl zadania dla ucznia swego

Pierwszym i szczególnie ważnym zadaniem nauczyciela jest określenie zadań, które postawi przed uczniami w trakcie zajęć. Przedstawiając zadania, nauczyciel konstruuje ofertę, która może, ale nie musi, stać się celem działania ucznia. Aby tak się stało, powinien poznać zadania, które stawiają sobie uczniowie, i spowodować, aby zbieżność pomiędzy nimi a zadaniami, które on stawia podopiecznym, była jak największa.
Wykonywanie zadania jest często procesem złożonym. Angażuje czas, zasoby, emocje, zdolności i środki materialne. W zależności od rodzaju zadania uczeń będzie korzystał na różne sposoby ze swoich zdolności. Wykorzysta różne ilości zasobów, a także będzie mniej lub bardziej podatny na informację zwrotną (ocena, pochwała, nagana, informacja o wyniku). Rodzaj zadania może także determinować wytrwałość działania ucznia, odczuwane przez niego emocje i chęć wykonywania kolejnych zadań.
Pierwszym ważnym rozróżnieniem są zadania własne i narzucone. Te pierwsze rzadko budzą opór psychiczny, nawet jeśli jakaś ich część została narzucona z zewnątrz. Tym drugim mogą towarzyszyć konflikty motywacyjne; w ich skład wchodzi dążenie lub/i unikanie. Złożenie tych elem...