Jak to się dzieje, że dzieci, które żyją w bardzo niekorzystnych warunkach, radzą sobie dobrze i osiągają sukcesy? Ten fenomen tłumaczy koncepcja resilience (umiejętność odbicia się od dna, elastyczność, sprężystość, odporność, regeneracja sił), która dostrzega i docenia rolę czynników działających korzystnie na rozwój człowieka. Dają one młodym ludziom siłę, wzmacniają i uruchamiają procesy przeciwdziałające chorobie, zaburzeniom czy nieprzystosowaniu społecznemu. Są określane jako czynniki chroniące. Badacze wyróżniają trzy grupy tych czynników:
• czynniki indywidualne, np.: wysoka samoocena, towarzyskie usposobienie, posiadanie talentów i marzeń,
• czynniki rodzinne, np.: zgodność, ciepło, bliskie relacje między członkami rodziny, dobra sytuacja materialna rodziny,
• czynniki zewnętrzne, np.: przyjazne i bezpieczne sąsiedztwo, uczęszczanie do dobrze funkcjonującej i przyjaznej szkoły.
W dyskusjach na temat problemów edukacyjnych specjaliści często używają sformułowania „młodzież z grup ryzyka”. Można mu przypisać dwa znaczenia. Odnosi się ono do młodzieży zachowującej się w sposób ryzykowny – agresywnej, nadużywającej alkoholu, sięgającej po narkotyki itd. Mówimy tak również o młodych ludziach, którzy narażeni są na działanie co najmniej kilku czynników stanowiących znaczne zagrożenie dla normalnego i zdrowego rozwoju. Czynniki te są określane w literaturze przedmiotu jako czynniki ryzyka.
W 2008 roku przeprowadziliśmy badania wśród ponad 3 tys. warszawskich gimnazjalistów, aby zidentyfikować czynniki chroniące i czynniki ryzyka dotyczące czterech typów zachowań problemowych młodzieży: używania substancji psychoaktywnych, agresji, wykroczeń i problemów szkolnych.
Wyłoniliśmy trzy grupy młodzieży zagrożonej:
– grupa I (103 gimnazjalistów), w której głównym czynnikiem ryzyka były problemy alkoholowe w rodzinie,
– grupa II (115 gimnazjalistów), gdzie najważniejszym problemem była nieobecność jednego z rodziców,
– grupa III (175 gimnazjalistów), która zmagała się z niekorzystnym klimatem emocjonalnym w rodzinie.
Ponad 2 tys. gimnazjalistów nie spełniało kryteriów wyżej wymienionych grup ryzyka, stanowili więc w naszym badaniu normatywną grupę odniesienia o przeciętnym lub niskim stopniu ryzyka.
Gdy rodzice nadużywają alkoholu
K. Sher przedstawia trzy hipotetyczne ścieżki rozwoju problemów u dziecka związane z nadużywaniem alkoholu przez rodziców:
1. ścieżka nasilonego wzmocnienia – dziecko osoby uzależnionej od alkoholu może wykazywać większą biologiczną podatność na pozytywne wzmocnienia związane z piciem alkoholu,
2. ścieżka podatności na odchylenia od przyjętych norm – uzależnienie od alkoholu ma bezpośredni wpływ na praktyki wychowawcze rodziców, często wiąże się także z trudnym temperamentem dziecka lub deficytami jego funkcji poznawczych,
3. ścieżka negatywnych stanów afektów – rodzinne obciążenie związane z uzależnieniem od alkoholu wpływa na podatność dziecka na przeżywanie negatywnych emocji, uczuć, doświadczanie silnego poziomu stresu życiowego i braku skutecznych strategii przezwyciężania trudności.
Mariusz ma 13 lat i chodzi do pierwszej klasy gimnazjum. Jego ojciec pije. W domu ciągle dochodzi do kłótni i rękoczynów. Rodzice nie interesują się sprawami syna. Często nie wiedzą gdzie jest, jak spędza czas, nie znają jego kolegów ani przyjaciół. Mariuszowi do pewnego stopnia odpowiada taki stan rzeczy. Wie, że ma swobodę. Czasami jednak dokucza mu samotność i brak troski ze strony rodziców. Skrzętnie ukrywa te uczucia przed kolegami, którzy zazdroszczą mu wolności. Z kolegami robią różne zwariowane i niebezpieczne rzeczy. Ostatnio na starych fortach skakali z dużych wysokości. Mariusz bardzo lubi ten dreszczyk emocji. Mimo że wszystko rozgrywało się na granicy bezpieczeństwa, to on właśnie wtedy czuł, że żyje.
W przypadku Mariusza możemy wyróżnić kilka czynników ryzyka, które mogą mieć negatywny wpływ na jego dalszy rozwój. Należą do nich: konflikty w domu związane z piciem alkoholu przez jego ojca, przemoc domowa, brak skutecznej kontroli i opieki rodziców nad synem. Dodatkowym czynnikiem ryzyka u Mariusza jest tzw. wysokie zapotrzebowanie na stymulację. Objawia się ono często poprzez narażanie swojego bezpieczeństwa. Ta indywidualna cecha zwiększa podatność na działanie innych czynników ryzyka i zagrożeń w przyszłości, np. na picie alkoholu i podejmowanie pod jego wpływem zachowań ryzykownych.
Niepełna rodzina
Rozwój zachowań społecznych dziecka jest procesem, na który bezpośrednio i pośrednio wpływają rodzice, sz...
Pozostałe 80% artykułu dostępne jest tylko dla Prenumeratorów.
