Popatrz sercem na siebie

Każda podróż samolotem zaczyna się od krótkiej instrukcji, jak zachować się w sytuacji awaryjnej. Stewardesy informują, że kiedy ciśnienie w kabinie spadnie, nad głowami automatycznie pojawią się maski tlenowe. Usłyszymy też, by rodzice najpierw założyli maski sobie, a dopiero potem dzieciom – trzeba zatroszczyć się o siebie, by móc troszczyć się o innych.
Na tym polega empatia wobec siebie – jest jak tlen dla naszego życia psychicznego. Kiedy jej nie mamy lub mamy zbyt mało, dusimy się wewnętrznie. Dotyczyć to może nie tylko pasażerów samolotu, także rodziców opiekujących się dziećmi, pracowników oddanych firmie, osób zawodowo pomagających innym, jak pielęgniarki czy psychoterapeuci, a tak naprawdę każdego z nas.

Niedoceniająca obecność
O empatii myślimy najczęściej w odniesieniu do relacji z innymi ludźmi. Jak podkreślał Carl Rogers, dzięki niej możemy ich zrozumieć. Oznacza uważną obecność w relacji z drugą osobą: bez oceniania jej, bez chęci zmieniania w niej czegokolwiek, bez udzielania rad. Według Marshalla Rosenberga, twórcy koncepcji komunikacji bez przemocy, taki empatyczny kontakt jest jak „surfowanie na jednej emocjonalnej fali”. Kiedy słuchamy kogoś z empatią, to tak jakbyśmy wchodzili do jego domu – nie po to, by przestawiać mu meble, ale by go poznać, zobaczyć, jak mieszka. I zarazem komunikujemy mu: jestem z tobą, przy tobie, jesteś dla mnie ważny. Widzę cię i słyszę, co czujesz i co jest dla ciebie naprawdę ważne. Przepływają między nami uczucia, buduje się głębokie porozumienie. A zbliżenie wynika nie z podobieństw myśli, przekonań czy hobby, tylko z uczuć i potrzeb, które są wspólne wszystkim ludzkim istotom.

Czasem słyszę głosy, że empatia jest męcząca. Moim zdaniem męczące jest, kiedy mówimy do siebie: powinnaś go wysłuchać, powinieneś być miły, zrób coś, powiedz coś mądrego, pomóż, wymyśl, zareaguj odpowiednio. Taki dialog wewnętrzny zabiera nam dużo energii i osłabia kontakt. Podobnie działają myśli typu: co on mówi, to jest tak głupie, nie da się tego słuchać, gdyby mnie wcześniej posłuchała, nie miałaby teraz problemów, sam jest sobie winien, nie ma racji, nie obchodzi mnie, co czuje. Empatyczna obecność polega na słuchaniu bardziej „sercem”, czyli odczytywaniu, co osoba czuje i co jest dla niej najważniejsze. Dlatego nie może być złej empatii, ponieważ – jak mówi moja znajoma trenerka komunikacji bez przemocy – nie można źle „otworzyć swojego serca” na drugą osobę.

Taka, jaka jestem
Czy w taki sam sposób możemy potraktować samych siebie? „Popatrzeć sercem” na siebie? Dać sobie to, co dajemy innym?
Odpowiedź wydaje się oczywista. Możemy, a nawet powinniśmy z taką samą troską i uważnością zadbać o swoje potrzeby, jak o potrzeby innych ludzi. Tymczasem dla wielu osób to spore wyzwanie. Bo pojawia się polaryzacja: albo „moje potrzeby są ważniejsze od twoich”, albo „twoje potrzeby są ważniejsze od moich”. A każda z tych postaw dopuszcza możliwość przemocy – wobec siebie lub wobec innych. Przemocy rozumianej jako zmuszanie się do działań, które nam lub komuś nie służą.

Trudno na dłuższą metę żyć bez empatii wobec siebie: słabniemy bez niej, narasta w nas złość oraz inne uczucia, których często sobie nie uświadamiamy, a od których „puchnie” nam głowa, a ciało trwa w stanie ciągłej gotowości – do walki lub ucieczki. Aż zastygamy w bezruchu i przygnębieniu. I mało w nas nadziei, że coś się zmieni.

Empatia wobec siebie to uznanie, że jesteśmy dla siebie ważni – na tyle, by chcieć się o siebie troszczyć. Nie przypomina to narcystycznego czy egocentrycznego skupienia na sobie. Narcyz nie tyle jest ważny dla siebie, co czuje presję, by stale swą ważność udowadniać innym– w myśl zasady „nieważne, co czuję, ważne, jak mnie postrzegają, co o mnie mówią i czy w ogóle mówią!”. Z kolei egocentryk pragnie, wręcz żąda natychmiastowej gratyfikacji, bo tego chce i już! Natomiast empatia wobec siebie oznacza, że przyjmujemy siebie takimi, jacy jesteśmy, i jesteśmy uważni na to, czego nam potrzeba.

Cztery kroki do siebie
Według Sarah Peyton, trenerki komunikacji bez przemocy, empatia wobec siebie to stan umysłu – taki współczujący świadek w nas, który jest świadomy naszych myśli, uczuć i potrzeb. Nie ocenia, nie potępia, nie krytykuje. Wszystko, co pojawia się w przestrzeni naszego umysłu, przyjmuje ze współczuciem i troską. Zdaje sobie sprawę z reakcji ciała i umie je odczytywać.
Można też na empatię wobec siebie spojrzeć jak na proces, podczas którego porządkujemy wewnętrzny chaos. Różne doświadczenia, które przynosi nam życie, i reakcje na nie stają się dla nas samych czytelne i zrozumiałe. W efekcie reagujemy mniej automatycznie, impulsywnie – mamy wybór, jak odpowiemy na to, co nas spotyka.
W tym procesie stawiamy kolejne kroki.

Najpierw jest obserwacja: Co się naprawdę wydarzyło? Jak mogłaby to zarejestrować kamera?
Potem dopuszczamy uczucia: Co czuję w tej sytuacji? Jakich wrażeń z ciała jestem świadoma/świadomy?
A także potrzeby: Co jest w tej sytuacji dla mnie naprawdę ważne? Na czym mi najbardziej zależy?
Aż w końcu pora na działanie. Czy chcę coś zrobić w związku z tym, co się wydarzyło? Czy mam jakąś prośbę do siebie lub innej osoby?

Zobaczmy, jak to działa w praktyce: Olga jest nauczycielką niemieckiego. Pracuje w prywatnej szkole językowej. Od jakiegoś czasu czuje, że ma dość pracy. Jest ciągle zmęczona, poirytowana. W pracy często boli ją głowa. Od szefa, za każdym razem, kiedy spotkają się na korytarzu, słyszy tylko o tym, co zrobiła nie tak. Olga ma sukcesy w pracy, dzieci ją lubią, ich rodzice – cenią. Ma wiele pomysłów, jak ciekawiej uczyć dzieci języka, i jednocześnie codziennie myśli, by zrezygnować z tej pracy.

Krok pierwszy. Połóż sobie rękę na głowie – pomaga to w klaryfikowaniu (patrz słowniczek) wewnętrznego świata – a następnie powiedz na głos, nazwij po cichu lub zapisz myśli, których jesteś świadomy. Olga zauważyła następujące myśli: mam dość chodzenia do tej szkoły, mam dość tego faceta, jak on może do mnie mówić, że źle dobieram materiały! To ja jestem specjalistką. Nie chcę, by mnie poprawiała osoba, która ma gorsze ode mnie wyniki w uczeniu!

Krok drugi. Połóż sobie dłoń na sercu i zadaj pytanie, co czujesz w związku z tą sytuacją? Olga uświadomiła sobie, że kiedy słucha negatywnych informacji od szefa, to, choć się z nimi nie zgadza, jednak czuje niepokój, smutek.

Krok trzeci. Połóż sobie dłoń na brzuchu i dokończ zdanie: czuję niepokój, bo ważne jest dla mnie... czuję smutek, bo ważne jest dla mnie... w tej sytuacji najważniejsze jest dla mnie...
Olga poczuła niepokój, bo ważne jest dla niej, aby to, co robi, naprawdę służyło klientom. Kiedy szef podważa jej kompetencje, pojawiają się wątpliwości. Uświadomiła sobie, że chce mieć rzetelną, opartą na fak...