Gdy mówimy, że Bóg istnieje, to jest to jakiś kiepski żart. Gdy mówimy, że Boga nie ma, to jest to taki sam żart – wypowiadając te słowa Sean Penn, znany aktor, pokazuje paradoks naszej wiary, żeby nie powiedzieć pat, do jakiego nas wiedzie. Istnieje więc, czy nie istnieje? Skąd pochodzi ten boski dylemat?
Od czasów Victora Frankla, austriackiego psychiatry i twórcy logoterapii, pytanie o sens życia nabrało dynamiki zarówno w filozofii, jak i psychologii. Tę pierwszą interesuje istnienie bytu samo w sobie, tę drugą – istnienie mechanizmów poznawczych i emocjonalno-motywacyjnych, skłaniających nas do stawiania takich pytań. Jak zgrabnie ujęła to w książce Psychologia pozytywna prof. Ewa Trzebińska ze Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej, „psychologiczne podejście do duchowości nie dotyczy poznania pozafizycznych aspektów życia (…), ale sposobu, w jaki ludzie rozumieją, odczuwają i uwzględniają w działaniu transcendencję i doskonałość oraz dotyczy znaczenia, jakie to ma dla jakości życia”.
O duszy bez duchowości
Przez lata psychologia duchowości w zasadzie nie istniała. Dociekania na temat duchowej sfery człowieka były zarezerwowane jedynie dla teologii i filozofii. Ot, taki paradoks: psychologia (od psyche – dusza i logos – nauka) czyli nauka o duszy, ale bez duchowości… Owszem, już od czasów starożytnych zastanawiano się nad istotą duszy, zwłaszcza jako zasady życia, jednak bardziej pod kątem ontologicznym, metafizycznym, niż na bazie empirycznych dociekań.
Czasy współczesne, dzięki odkryciom na polu biologii, przyniosły falę kontrastujących i konkurujących ze sobą poglądów, począwszy od behawiorystów i psychologów
eksperymentalnych, którzy zanegowali istnienie duszy, poprzez psychoanalityków traktujących ją w sposób funkcjonalny (jako posługującą się mechanizmami obronnymi), po psychologów humanistycznych odwołujących się do osobowości jako duchowego podmiotu. Aktualnie w naukowych dyskusjach badacze najczęściej mówią o umyśle i świadomości osoby. Choć pojawia się wiele oryginalnych teorii, jak np. sformułowana przez sir Johna Ecclesa, australijskiego neurofizjologa i laureata Nagrody Nobla, koncepcja psychonów, czyli elementarnych jednostek mentalnych związanych z dendronami, a odpowiedzialnych za proces derandomizacji efektów kwantowych na synapsach… I w tym wszystkim ma mieszkać Bóg? Jak lapidarnie ujmuje Sławomir Mrożek: „Dusza to dziura w bycie… Niektórzy wierzą, że można przejść na drugą stronę”…
Na szczycie piramidy
Psychologia religii zwraca uwagę na to, jakie mechanizmy skłaniają ludzi do gromadzenia się wokół bóstwa oraz odprawiania ściśle określonych i narzuconych przez dogmat rytuałów. Inaczej jest z psychologią duchowości. Zainteresowanie tą dziedziną rozkwitło na Zachodzie wraz z pojawieniem się prac Abrahama Maslowa, twórcy nurtu humanistycznego w psychologii, który w swej piramidzie potrzeb uwzględnił tę najwyższą – potrzebę transcendencji. Zwrócił też uwagę na doznania szczytowe towarzyszące człowiekowi w momentach twórczego uniesienia lub poszukiwania Absolutu. Nową falę pożywki dla tego nurtu przyniósł ruch New Age, oferując – nie zawsze z dobrym skutkiem – miksturę poglądów, nierzadko wywrotowych, takich jak prekognicja, wiara w UFO czy telekineza. Zdeformowały one do pewnego stopnia społeczne rozumienie psychologii duchowości.
Dopiero pod konie...
Pozostałe 80% artykułu dostępne jest tylko dla Prenumeratorów.
