Osobowość wyuczona

Cechy osobowości człowieka kształtują się pod wpływem oddziaływania czynników genetycznych i środowiskowych. Ich udział w tym procesie jest zazwyczaj równy, jednak są takie cechy, które kształtują się przede wszystkim pod wpływem środowiska, w tym szkoły. Zalicza się do nich: poczucie umiejscowienia kontroli wzmocnień, poczucie własnej skuteczności oraz style atrybucyjne. Mają one ogromne znaczenie w osiąganiu przez ucznia sukcesów w szkole.
Uczniowie dzielą się na takich, którzy sądzą, że skutki ich działań zależą od nich samych oraz na takich, którzy są przekonani, że efekty ich zachowań zależą od sił zewnętrznych. Łatwo ich odróżnić. Kiedy pierwsi odniosą sukces, przypisują to sobie, natomiast ci drudzy gdy coś osiągną, to uważają, że jedynie mieli szczęście. Za porażki pierwsi obwiniają siebie, a drudzy – los i to zazwyczaj bez względu na obiektywne uwarunkowania. Na przykład uczeń miał czas na przygotowanie się do odpowiedzi, ale tego nie zrobił i dostał ocenę niedostateczną. Jeśli uważa, że skutki jego działań zależą od niego samego, to będzie miał pretensje tylko do siebie. Jeśli natomiast jest przekonany, że o wszystkim decydują za niego czynniki zewnętrzne – to uzna, iż nauczyciel uwziął się na niego. Dla określenia różnic między ludźmi w zakresie spostrzegania wpływu na skutki swoich zachowań Julian B. Rotter wprowadził pojęcie „poczucia umiejscowienia kontroli wzmocnień”.

Kontrola wewnątrz i na zewnątrz

Uczniowie przekonani, że to ich cechy i zachowania odpowiadają za otrzymywane nagrody i kary, mają wewnętrzne umiejscowienie kontroli. Natomiast ci, którzy sądzą, że skutki ich działań zależą tylko od sił zewnętrznych, mają zewnętrzne umiejscowienie kontroli.

Poczucie umiejscowienia kontroli wzmocnień ma istotny wpływ na sukcesy szkolne uczniów. Tych o wewnętrznym umiejscowieniu kontroli charakteryzuje bowiem wysoka samoocena i samoakceptacja. Mają duże aspiracje i silną motywację osiągnięć. Wysoko oceniają prawdopodobieństwo odniesienia sukcesu. Dzięki temu robią wiele, by go osiągnąć, a kiedy tego dokonają, zasługę przypisują sobie.
Natomiast uczniowie o zewnętrznym umiejscowieniu kontroli niezbyt wysoko siebie cenią, ich aspiracje i motywacja osiągnięć są niewielkie. Nie oczekują sukcesu, a jeśli już takowy im się przydarzy, to sądzą, że zawdzięczają go przypadkowi.
Nauczyciel powinien zatem różnicować metody i formy pracy w zależności od uczniowskiego poczucia umiejscowienia kontroli wzmocnień. Musi wziąć po uwagę, że uczniowie o wewnętrznym umiejscowieniu kontroli są bardziej aktywni i samodzielni niż uczniowie o umiejscowieniu zewnętrznym. Chętniej poszukują informacji i skuteczniej wykorzystują przeszłe doświadczenia w rozwiązywaniu bieżących problemów. Lepiej radzą sobie w sytuacjach i zadaniach, których wynik uzależniony jest od ich działania, dlatego na przykład osiągają wyższe wyniki w testach inteligencji niż ich rówieśnicy o zewnętrznym umiejscowieniu kontroli. Warto także podkreślić, że uczniowie o wewnętrznym umiejscowieniu kontroli nie są ryzykantami – wolą mniejszą, ale pewniejszą, wygraną. Z kolei ci o zewnętrznym umiejscowieniu kontroli są skłonni do podejmowania większego ryzyka – choć mają mniejszą motywację osiągnięć.
Dla klasy szkolnej jako grupy szczególnie istotne są różnice w funkcjonowaniu społecznym uczniów o wewnętrznym i zewnętrznym umiejscowieniu kontroli wzmocnień. Ci pierwsi są bardziej pewni swoich sądów i bardziej niezależni. Prawdopodobnie dlatego są odporniejsi na perswazję i skuteczniej potrafią zmieniać postawy innych. Natomiast uczniowie o zewnętrznym umiejscowieniu kontroli łatwiej ulegają presji i są bardziej wrażliwi na krytykę. Są dogmatyczni i autorytarni. W ocenie informacji kierują się raczej prestiżem nadawcy niż jej treścią. Trudno więc się dziwić, że większą popularnością w grupie cieszą się uczniowie o wewnętrznym umiejscowieniu kontroli, oni też częściej są liderami.

Poczucie umiejscowienia kontroli widoczne jest już w dzieciństwie. Dzieci o wewnętrznym umiejscowieniu kontroli mają – w porównaniu do ich rówieśników zorientowanych zewnętrznie – wyższą samoocenę, są bardziej aktywne i wytr...