Odkrywanie sekretów nieświadomości

Niełatwo określić, w jakim stopniu nieświadome procesy zachodzące w umyśle wpływają na nasze codzienne funkcjonowanie, na ile naszym zachowaniem kierują podświadome impulsy i pragnienia. Stwierdzenie tego od zawsze sprawiało wielkie trudności, bo przecież z reguły wszystkie te procesy i impulsy są głęboko ukryte, niedostępne dla świadomych analiz.

Sytuacja zaczęła się jednak zmieniać wraz z odkryciem nowoczesnych metod badania aktywności mózgu. Dzięki neuroobrazowaniu badacze w końcu mogli skonfrontować to, co w określonych sytuacjach dzieje się w mózgu, z tym, co na ten temat głosiły np. koncepcje psychoanalityczne (zgodnie z nimi to, co podświadome, odgrywa w naszym życiu rolę wręcz kluczową).

Mechanizmy obronne
Teoria psychodynamiczna zakłada, że posiadamy różne mechanizmy obronne, które pozwalają nam „wymazać” ze świadomości niepokojące myśli lub impulsy. Do tych mechanizmów należą m.in.: wyparcie, stłumienie myśli i dysocjacja.
Po raz pierwszy koncepcję wyparcia opisał w 1892 roku Zygmunt Freud. Słynny psychoanalityk zakładał, że niezauważalnie „wypieramy” do podświadomości bolesne lub groźne wspomnienia, myśli i pragnienia, dzięki czemu chociaż na chwilę są one dla nas nieszkodliwe. Stłumienie jest natomiast świadomą formą wyparcia. Dochodzi do niego, gdy świadomie próbujemy nie myśleć o czymś i staramy się „wyciszyć” w swoim umyśle niepożądane fantazje oraz przeżycia wywołujące strach. Przykład? Z pewnością czasami, stojąc przed szefem, odczuwamy nagle silną potrzebę, by powiedzieć wprost, co myślimy. Najczęściej tłumimy w sobie ten impuls, ponieważ nie chcemy stracić pracy...

Według teorii psychoanalitycznej, utrzymanie na wodzy stłumionych myśli, uczuć i potrzeb nie jest możliwe. Wyparte lub „zapomniane” wspomnienia i pragnienia nie znikają z naszego umysłu tak po prostu. Nie uświadamiamy ich sobie, a jednak wciąż wpływają na nasze myśli i zachowanie. Na przykład może się zdarzyć, że mężczyzna, którego porzuciła ukochana, wypowie nagle, w najmniej oczekiwanym momencie, jej imię. Albo w obecności szefa będziemy doświadczać nagłych ataków nerwowego kaszlu. W najgor[-]szym wypadku wyparte przez nas pragnienia i przeżycia uwidocznią się w postaci choroby psychicznej.

Wyhamować myśli
Dla niektórych psychoanalityczna teoria mówiąca o wielkim wpływie podświadomości na codzienne życie wciąż jest mitem. Jednak współczesne badania z użyciem technik neuroobrazowania pokazują, że tak nie jest. Nieświadome procesy – takie jak na przykład stłumienie myśli – można dokładnie obserwować i skrupulatnie badać. Tak jak zrobiła to w 2004 roku grupa badaczy pod kierunkiem psychologa Michaela Andersona z University of Saint Andrews w Szkocji.
Naukowcy poprosili 24 ochotników, by zapamiętali 48 kombinacji wyrazów, np. szczęka – dziąsła, para – lokomotywa. Następnie pokazywano im na ekranie tylko jedno z pary słów. Części badanych polecono, by myśleli o brakującym wyrazie, pozostałym – by wymazali go z pamięci, stłumili myśli o nim. Przez cały czas wszyscy poddawani byli badaniu za pomocą funkcjonalnego rezonansu magnetycznego (fMRI). Na koniec musieli jeszcze w specjalnym teście pouzupełniać wszystkie wyuczone wcześniej pary wyrazów.

Okazało się, że uczestnicy eksperymentu, którzy mieli wyprzeć brakujące słowa, rzeczywiście mieli trudności z przypomnieniem ich sobie. Natomiast badanie fMRI wykazało, że w czasie tłumienia myśli aktywne były przede wszystkim niektóre obszary bocznej kory przedczołowej (ang. lateral prefrontal cortex, LPFC) – część płata czołowego pełniąca ważną rolę w planowaniu naszych działań, podejmowaniu decyzji i kontrolowaniu impulsów. Natomiast aktywność w hipokampie, „centrali pamięci” w mózgu, była wyraźnie zahamowana.

Badacze dostrzegają w tym analogię do hamowania ruchowego. Skuteczne zahamowanie ruchu wymaga aktywnego udziału kory płata czołowego, dzięki której zautomatyzowana reakcja ruchowa zostaje zablokowa[-]na. Przykładowo, jeśli przypadkowo strącimy kaktusa z parapetu i będziemy się starali w ostatniej chwili odruchowo złapać spadającą doniczkę, to kora przedczołowa zablokuje w tym momencie neurony odpowiadające za nasz ruch. Identycznie funkcjonuje hamowanie nieprzyjemnych wspomnień, które wdzierają się do naszej świadomości w reakcji na jakiś wyzwalający bodziec.

W 2009 roku Anderson wykazał, że nasza zdolność do tłumienia myśli zmienia się przez całe życie. Wzrasta od dzieciństwa aż do wczesnego okresu dorosłości, a następnie spada w starszym wieku. Anderson i jego zespół stwierdzili także, że bardziej absorbujące dla naszego mózgu jest blokowanie pamięci niż zwykłe przypomnienie sobie jakiejś sytuacji. Freud byłby z pewnością zafascynowany technicznymi możliwościami współczesnej neuronauki – w końcu był neurologiem...

Wygasić wzrok
Inny rodzaj stłumienia występuje, gdy obserwujemy tzw. figury odwracalne, np. sześcian Neckera. W tym wypadku nasze oczy spostrzegają zawsze te same linie, jednak położenie przestrzenne oglądanego na rysunku sześcianu wydaje się zmieniać: frontowy kwadrat raz jest przednią, a raz tylną ścianą bryły. Aby zobaczyć jedną z tych perspektyw, musimy celowo stłumić spostrzeganie drugiej.

Takie samo „wzrokowe stłumienie” zachodzi, gdy patrzymy jednocześnie na dwa różne obrazy. Jeśli lewym okiem patrzymy na portret śmiejącej się kobiety, a prawym na sportowy samochód, to obydwa obrazy nie utworzą jednego obrazu, lecz będą „walczyć” o dostęp do naszej świadomości, co określa się jako „rywalizację obuoczną”. Dlatego też spostrzegamy na krótko tylko jeden z obrazów. Świadomie możemy kontrolować tę zmianę perspektywy tylko w bardzo ograniczonym stopniu. Dlatego też z psychoanalitycznego punktu widzenia lepiej byłoby mówić tutaj o wzrokowym „wyparciu”. Nie wiadomo, czy mechanizmy neuronalne podczas spostrzegania „figur odwracalnych” są takie same jak mechanizmy zachodzące podczas tłumienia i wypierania wspomnień. Rozwikłanie tej kwestii jest kolejnym zadaniem dla badaczy.

Jedna osoba, osobowości wiele
Innym trikiem obronnym umysłu, który opisał Freud, i który był przyczyną wieloletnich sporów w...