Lęk w życiu nastolatka. Jak zrozumieć emocje nastolatka i być wspierającym dorosłym?

Niepewność i wyzwania, z jakimi nastolatkowie mierzą się każdego dnia, sprawiają, że lęk w życiu młodego człowieka staje się bardzo wyraźny. Jedną z form pracy z młodym człowiekiem, która jest skuteczna w lepszym radzeniu sobie z lękiem, jest trening psychologiczny oparty na założeniach terapii akceptacji i zaangażowania (ACT). ACT umożliwia zmianę podejścia wobec niewygodnych myśli i emocji. Nastolatek, stojący u progu ogromnych zmian, rzutujących na jego dorosłe życie, może jednak nauczyć się, jak w bardziej funkcjonalny, przystosowawczy sposób odnosić się do swojego emocjonalnego krajobrazu, którego lęk, stres, niepokój, zamartwianie się, czy właśnie lęk są integralną częścią. Pragnę zaprosić Cię w podróż, która pokaże, jak wykorzystać procesy uważności, akceptacji celem wsparcia dziecka w radzeniu sobie z lękiem.

Po co nam lęk?

Lęk od zawsze pełnił adaptacyjną funkcję w życiu człowieka. Gdy nasi przodkowie wychodzili na polowanie, gdzieś daleko na sawannie, z każdej strony czyhało na nich zagrożenie. Umysł musiał ciągle przewidywać i analizować wszelkie informacje docierające z otoczenia, które mogłyby świadczyć o potrzebie walki lub ucieczki. W związku z tym podstawą przeżycia stało się przyjęcie postawy, w której bezpieczeństwo było na pierwszym miejscu, a powtórna analiza zdarzeń dawała większe szanse przetrwania przy kolejnym opuszczeniu wioski. Aby dbać o własne bezpieczeństwo, umysł współczesnego nastolatka działa w ten sam sposób – przewiduje różne czarne scenariusze, zamartwia się, powraca do zdarzeń, które zinterpretował jako niepowodzenie. Lęk pojawia się z różną częstością i nasileniem. Tę tendencję widać wyraźnie u nastolatków, którzy w wielu kontekstach społecznych wystawiani są na działanie czynników stresogennych.

Różne oblicza lęku w okresie adolescencji

Lęk może wiązać się na przykład z wysokim poziomem perfekcjonizmu i niską samooceną. Te, z kolei, potrafią mieć przełożenie na reakcje nastolatka wobec szkolnych sukcesów i porażek. Obawa przed otrzymaniem słabszej oceny z testu może powodować, że młody człowiek rezygnuje z kontaktu z kolegami na rzecz nauki. W takiej sytuacji dochodzi do unikania własnego doświadczenia, to jest lęku i myśli związanych z ryzykiem poniesienia porażki. Mimo, że relacje rówieśnicze mogą być, i często bywają, ważne dla nastolatka, cała jego energia koncentruje się na odpychaniu od siebie trudnych i niewygodnych przeżyć. Przypomina to trochę trzymanie piłki pod wodą na basenie. Wkładamy wiele wysiłku, by ta nie wypłynęła na powierzchnię wody, tracąc tym samym swobodę korzystania z basenu i czerpania radości z pływania. Dzięki stosowaniu tej lub innej strategii unikania doświadczenia możemy krótkoterminowo odczuwać ulgę. Długoterminowo – lęk i tak się w końcu pojawi. Młody człowiek wpada w błędne koło, w którym pojawia się lęk, przed odczuwaniem tej emocji.  Jedną z perspektyw, która otwiera młodych ludzi na życie pełne witalności i samorealizacji, zapewnia trening akceptacji i zaangażowania (ang. acceptance and commitment training, ACT).  Trening ACT pozwala nabywać umiejętności umożliwiające bycie bardziej elastycznym w podążaniu za swoimi życiowymi wyborami oraz otwierać się  na aktualnie przeżywane uczucia i emocje.

Droga uważnego wojownika

Pionierzy w wykorzystaniu treningu akceptacji i zaangażowania w pracy z nastolatkami, prof. Joseph Ciarrochi, dr Louise Hayes i Ann Bailey, w swojej książce W pułapce myśli – dla nastolatków posługują się określeniem „uważny wojownik”. Uważność dotyczy zaciekawienia i świadomego ukierunkowania swojej uwagi na bieżące doświadczenia pochodzące z otoczenia, rejestrowane za pomocą wszystkich zmysłów. Wiąże się także z otwartością na te formy przeżyć, które są bohaterami pierwszo- i drugoplanowymi w nas samych – nasze myśli, uczucia, emocje i doznania pojawiające się w ciele. Bycie wojownikiem wymaga odwagi i angażowania się w realizację celów i pasji oraz dbałości o ważne dla nas relacje. Uważny wojownik pracuje nad samoświadomością przy jednoczesnym podążaniu za tym, co ważne. Aby Twoje dojrzewające dziecko  mogło wejść na tę ścieżkę, gdzie lęk przestaje być obezwładniający, miast tego stając się częścią życia, którą przyjmuje z łagodnością i ciekawością, potrzeba nowego otwarcia, nowej perspektywy. 
 

Bądź tu i teraz

Jedynym czasem, w którym można w pełni świadomie dokonywać życiowych wyborów, jest obecna chwila. Teraźniejszość w treningu ACT odgrywa kluczową rolę. Przyjmuje się bowiem, że przeszłość i przyszłość mogą istnieć wyłącznie w formie myśli na temat tego, co już bezpowrotnie przeminęło, oraz planów, marzeń, obaw odnośnie do czasu, który ma dopiero nadejść. Podejście ACT różni się od innych form treningów redukcji stresu opartych na uważności tym, że nie koncentruje się głównie na formalnym i nieformalnym wymiarze medytacyjnym jako środkowi ku pogłębianiu kontaktu z bieżącą chwilą. W ACT jest wiele strategii, które prowadzą do tego celu. Co więcej, ACT rozbija uważność na trzy filary. Pierwszym z nich jest defuzja poznawcza. Polega ona na obserwowaniu myśli, niewikłaniu się w nie, na tworzeniu przestrzeni między poczuciem „ja”, które je obserwuje, a aktywnością umysłu, która się temu „ja” przydarza. Pozwalanie sobie, by wszystkie te sztywne, nierówne, szorstkie, krytykujące myśli swobodnie pojawiały się i znikały, umożliwia zrzucenie ich ciężaru ze swoich barków. Wśród nastolatków bardzo często zdarza się, że spędzają całe dnie na rozmyślaniu o swojej pierwszej miłości. Rozpamiętują swoje niepowodzenia w szkole, ciągle obwiniając się za to, że mogli w tamtej konkretnej sytuacji zachować się inaczej. Zdarza się również, że snują marzenia i plany na przyszłość. Zatopieni we własnych myślach gubią kontakt ze światem rzeczywistym. Defuzja przypomina odklejanie się od swoich myśli. To umiejętność zauważania działalności umysłu, postrzegania myśli jako tego, czym są, a nie czym nam się wydają. Są one po prostu myślami, automatycznymi produktami nastawionego na przetrwanie i uzyskanie bezpośrednich życiowych i społecznych korzyści umysłu. Nie są odwzorowaniem rzeczywistości w skali jeden do jednego. Ucząc się, jak puszczać je wolno, nastolatek nie musi już więcej angażować swojego czasu i energii, by nieustannie na nie reagować.
Drugim z filarów jest akceptacja swoich przeżyć. Nie oznacza ona zaciskania zębów, wytrzymywania trudnych emocji, z niecierpliwością czekając, aż przeminą. Akceptacja w treningu ACT jest nierozłącznie związana z gotowością, by utrzymywać myśli, uczucia i doznania w takiej formie, w jakiej nam się przydarzają w bieżącej chwili. Metaforycznie można nas przyrównać do naczynia, które jest w stanie pomieścić osobiste, wewnętrzne przeżycia. Porzucanie oręża walki z naszymi przeżyciami może być sprzyjające wtedy, gdy pozwala nam kroczyć drogą wyznawanych przez nas wartości. Zważywszy na gwałtowne zmiany, do których dochodzi w życiu nastolatka, jego wewnętrzne doświadczenia stają się aktorami pierwszoplanowymi. Pierwsza miłość, pierwsze rozstanie, egzaminy w szkole. Aby to wszystko przeżywać w zgodzie z samym sobą, nastolatek może nauczyć się, jak te wszystkie sytuacje akceptować. Akceptacja nie wiąże się także z bierną postawą. Wprost przeciwnie. To świadomy kierunek, który obiera się względem naszych doświadczeń. To, tak naprawdę, przyjęcie zgoła innego podejścia od tego, którym kierujemy się zazwyczaj, gdy na horyzoncie naszej świadomości pojawiają się rzeczy bolesne i trudne. Akceptacja jest zaprzestaniem ucieczki od tego, co nas, w psychologicznym tego słowa znaczeniu, uwiera. 
Trzeci filar uważności w ACT to kontakt z bieżącą chwilą. Jest on związany ze zwracaniem  uwagi na to, co w danym momencie robi  umysł, na emocje, które są obecne w dziecku, na doznania w ciele, które zazwyczaj mu umykają. Zakotwiczenie się w obecnej chwili odbywa się w treningu ACT na wiele różnych sposobów. Jedną z prostych technik, które je umożliwiają, może być koncentracja na oddechu, na tym jak powietrze swobodnie przepływa przez ciało, z każdym pojawiającym się wdechem i wydechem. Inną, równie prostą techniką jest skupianie się na dźwiękach, zauważanie ich, gdy te są rejestrowane przez zmysł słuchu tu i teraz. Podczas wykonywania z nastolatkami ćwiczeń ukierunkowanych na skupienie się na chwili bieżącej, bardzo często młode osoby przekonane są, że realizują tę aktywność w zły sposób.  Często okazuje się bowiem, że umysł odciąga ich od bieżącej chwili różnymi historiami. Takie działanie umysłu dotyczy, tak naprawdę, nas wszystkich. Wszak gawęda umysłu towarzyszy nam nieustannie i wielokrotnie wyrywa nas z tego, co nam się obecnie przydarza. W takiej sytuacji nie należy być surowym żandarmem, który gani siebie za to, że podążyliśmy za wewnętrzną narracją, za to, że wplątaliśmy się w nasze myśli, przez co zgubiliśmy spod lupy świadomości bieżące doświadczenie. Pracując z młodymi ludźmi nad pielęgnowaniem kontaktu z obecną chwilą, wskazane jest raczej łagodne, życzliwe odnotowanie tego faktu i ponowne przekierowanie uwagi na wewnętrzne przeżycia. Te trzy, wzajemnie przecinające się filary, stanowią podstawę budowania życia pełnego witalności i wigoru, życia w zgodzie z tym, kto jest dla nas ważny, oraz wedle tego, co to życie ubogaca. Tak rozumiana uważność jest bulwarem, z którego nastolatek może bezpiecznie przyglądać się i przeżywać swoje emocje, myśli, doznania płynące z ciała czy wspomnienia. W przypadku młodych ludzi ważne jest posiadanie takiej bezpiecznej przestrzeni, dlatego że ich doświadczenia nierzadko przypominają fale wzburzonego morza. 
Wszystkie procesy w ACT wzajemnie się wspierają, a praca z jednym może uwolnić inne. Są one bowiem składowymi elastyczności psychologicznej, która jest głównym konstruktem w ACT. Niezależnie od tego, z jakiego punktu wyruszamy w pracy z nastolatkiem, jedno jest pewne. Lęk, który mu towarzyszy, dopełnia mozaikę jego psychologicznego pejzażu. Jest jego komplementarną częścią, która na stałe wpisuje się w przeżywanie życia. Młody człowiek może nauczyć się, jak podchodzić wobec lęku i innych trudnych emocji z większą otwartością, niosąc je łagodnie na ramieniu, jednocześnie podążając za tym, co i kto jest dla niego ważny.
Przedstawiam propozycje ćwiczeń, które możesz regularnie wykonywać ze swoim dorastającym dzieckiem.
Jeśli wykonywałeś te ćwiczenia z zamkniętymi oczami, możesz je teraz ponownie otworzyć.