Nauczyciel: – Jasiu, powiedz, w jakim miesiącu zaczęło się powstanie listopadowe?
Jasiu (po długim namyśle): – W styczniu?
Każdy nauczyciel, nawet z dość krótkim stażem, może opowiedzieć kilka takich zabawnych historyjek, które można byłoby zamieścić w wyborze Humoru z zeszytów szkolnych. Nauczyciele, zadając pytania będące ich zdaniem rodzajem koła ratunkowego, powodują całkowite „pogrążenie się” uczniów, zupełnie nieadekwatne do swoich intencji. Uśmiech wywołują bezmyślne odpowiedzi, które można usłyszeć niemal na każdym przedmiocie: na pytanie polonisty o imię głównego bohatera mickiewiczowskiego Pana Tadeusza, historyka o miesiąc, w którym rozpoczęła się kampania wrześniowa 1939 roku, nauczyciela chemii o to, jaki gaz bierze udział w utlenianiu się metali lub nauczyciela fizyki czy woda jest cieczą. Wszystkie one wydają się banalnie łatwe – przecież odpowiedź jest zawarta w pytaniu lub może wynikać z wiedzy zdroworozsądkowej ucznia. Dlaczego więc niektórzy uczniowie nie są w stanie odpowiedzieć na tego typu pytania?
To nie głupota, to bezradność
Badania profesora Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej Grzegorza Sędka wskazują, że bezmyślne odpowiedzi stanowią bardzo widoczny symptom stanu bezradności intelektualnej, która niemal całkowicie blokuje myślenie ucznia, czy też umiejętność „podparcia się” wiedzą ogólną. Zespół bezradności intelektualnej zdaniem profesora nie tylko powoduje zwiększanie się liczby dowcipów o głupim Jasiu, ale stanowi istotny czynnik sprawczy niskich ocen i blokadę w zdobywaniu wiedzy z danego przedmiotu. Niewielu nauczycieli zdaje sobie sprawę, że bezmyślne odpowiedzi, to nie efekt braku zdolności, ale konsekwencje niewłaściwych oddziaływań dydaktycznych. Aby wyjaśnić mechanizm powstawania bezradności, należy najpierw poznać psychologiczną sylwetkę bezradnego ucznia.
Rozpoznanie u ucznia bezradności intelektualnej i odróżnienie jej od niskich zdolności jest dość proste. Teoretycznie zarówno brak zdolności, jak i bezradność intelektualna przejawiają się w wielu sferach życia psychicznego – poznawczej, motywacyjnej czy emocjonalnej, niemniej można wyróżnić pewne subtelne różnice między objawami tych dwóch czynników zakłócających osiąganie sukcesu szkolnego.
Pustka w głowie
Najbardziej wyraziste w szkole są poznawcze objawy bezradności intelektualnej, które znajdują swoje odzwierciedlenie w niskich ocenach szkolnych. Jednak w odróżnieniu od ucznia niezbyt zdolnego, uczeń bezradny intelektualnie otrzymuje niskie oceny tylko w niektórych dziedzinach wiedzy szkolnej – na przykład tylko na matematyce, podczas gdy na języku polskim świetnie radzi sobie z materiałem. Bezradność intelektualna powoduje, że uczeń nie tylko nie jest w stanie połączyć pewnych faktów, czy przeprowadzić bardziej złożonego rozumowania, ale też nie umie wykonać najprostszych operacji umysłowych, na przykład nie zapamiętuje omawianego materiału. Kluczowym symptomem jest opisywana wcześniej bezmyślność. Uczeń nie potrafi połączyć wiedzy z danego przedmiotu z wiedzą zdroworozsądkową, nie kojarzy faktów z wiadomościami z innych przedmiotów. Gdy prosimy ucznia, żeby opisał to, co się dzieje w jego głowie na przedmiocie, który jest obszarem jego bezradności intelektualnej, to usłyszymy: „pustka z głowie”, „trudność z koncentracją uwagi”.
Uczeń niezbyt zdolny zwykle dość dobrze radzi sobie z podstawowym poziomem przetwarzania poznawczego, jeśli polega ono na przykład na prostym zapamiętywaniu faktów. Trudności ucznia niezdolnego ujawniają się dopiero wtedy, gdy musi wykonać złożone zadania, wymagające kojarzenia faktów czy zastosowania ich do nowej sytuacji lub problemu. Zaburzenia poznawcze są więc tutaj bardziej selektywne.
Niechęć i lęk
Jeśli chodzi o sferę emocjonalną, to charakterystyczne dla bezradności jest zanikanie pozytywnych emocji związanych z danym przedmiotem. Pogłębianie się stanu bezradności powoduje pojawienie się emocji negatywnych, początkowo smutku i zniechęcenia. Uczeń mówi wtedy, że lekcje już go nie cieszą jak dawniej. Gdy syndrom bezradności intelektualnej trwa bardzo długo, ujawniają się reakcje lękowe, wynikające z niskich stopni otrzymywanych na lekcjach. Jeśli uczeń przychodzi na lekcje z lękiem i obawą, że dostanie negatywną ocenę, to mogą się pojawić także objawy somatyczne – nadmierne pocenie się, nadpobudliwość ruchowa czy ucieczka w chorobę.
Byle przetrwać
Brak pozytywnych emocji ma istotne znaczenie dla motywacji ucznia. Jeśli jakaś czynność nie wywołuje w nas pozytywnych emocji, to staramy się jej unikać. Zanika wtedy motywacja w...
Pozostałe 80% artykułu dostępne jest tylko dla Prenumeratorów.
