Każdy został kiedyś ukarany i każdy wymierzył jakąś karę. Czasem powodowało to zmianę zachowania, a czasem wręcz przeciwnie. Nauczyciel w procesie nauczania i wychowania często sięga po kary i nagrody, nie zawsze będąc przekonanym o słuszności ich stosowania. Autorka wyjaśnia, kiedy i dlaczego kara jest skuteczna, a kiedy lepiej zastąpić ją nagrodą.
Każdy człowiek uczy się nieustannie w ciągu całego życia. Dziecko stopniowo poznaje możliwości kontrolowania ruchów własnego ciała, wykształca sposoby komunikowania się z otoczeniem i przyswaja normy i zasady obowiązujące w środowisku, w którym żyje. Wszystkie te działania mają na celu osiągnięcie przez jednostkę określonego celu, na przykład sprostanie zadaniom rozwojowym i wymaganiom społecznym, zaspokojenie jakiejś potrzeby, redukcję popędu lub przystosowanie się do nowej sytuacji.
Każde zachowanie pociąga za sobą pewne konsekwencje. Amerykański psycholog E. L. Thorndike, jeden z twórców psychologii uczenia się i psychologii wychowawczej, sformułował prawo efektu, w myśl którego zadowalające następstwo działania utrwala zachowanie, jakie do niego doprowadziło, natomiast przykre konsekwencje osłabiają ten związek. W literaturze psychologicznej pojęcia zadowolenia i przykrości określane są jako nagrody i kary.
Czym jest kara
Z psychologicznego punktu widzenia karę można zdefiniować jako dostarczenie nieprzyjemnego bodźca (np. nagany) lub usunięcie bodźca przyjemnego (np. zakaz oglądania telewizji) po nieodpowiedniej reakcji. Tak jak wzmocnienie w postaci nagrody (pochwały, wysokiej oceny) można zastosować w celu utrwalenia poprzedzającej je reakcji, zwiększając prawdopodobieństwo ponownego jej wystąpienia, tak kara może osłabić reakcję, czyniąc jej powtórzenie mniej prawdopodobnym.
W procesie wychowywania i nauczania kary i nagrody spełniają podwójną rolę. Obok osoby nauczyciela i oceny szkolnej stanowią one ważne elementy determinujące motywację do uczenia się dzieci i młodzieży, a ponadto są często wykorzystywane przez nauczycieli jako środki pomagające utrzymywać dyscyplinę w klasie.
Częściej dostrzegamy błędy
W praktyce nauczanie i wychowywanie jest oparte w większym stopniu na karach niż na nagrodach. Zauważmy, że kiedy kogoś uczymy, stajemy się bardziej wrażliwi na jego błędy niż na sukcesy. Poprawne wykonanie zadania wydaje się czymś „normalnym” i niewartym komentarza, podczas gdy niewłaściwa jego realizacja prowadzi do krytycznych uwag i korekty. Niewiele tu pomoże wyjaśnienie, że działamy w najlepszych intencjach, bo chcemy uczniowi tylko pomóc, i że jeśli naprawdę chce się nauczyć, powinien wziąć sobie do serca nasze słowa. Takie tłumaczenie nie rozwiązuje problemu, ponieważ większość ludzi, będąc obiektem krytyki, doświadcza negatywnych uczuć. Stają się wtedy depresyjni, rozdrażnieni, zniechęceni, zaniepokojeni lub apatyczni.
Nie ulega wątpliwości, że sprzężenie kar i nagród może przynosić pożądane efekty w pracy z uczniami. Jednak zbyt często skutki nie idą w kierunku prawidłowego nauczania, to znaczy rozwoju intelektualnego. Nierzadko zdarza się, że prowadzą one do ślepego posłuszeństwa, które jest warunkowane obecnością autorytetu nauczyciela. Bezustanne stosowanie kar i nagród powoduje, że staje się on kluczową postacią w procesie uczenia. Istnieje duże niebezpieczeństwo, że cała aktywność dziecka będzie wtedy uzależniona od strachu przed karą i od nadziei na nagrodę. W takich warunkach trudno o prawidłowy rozwój intelektualny, który powinien być kierowany wewnętrzną potrzebą zdobywania wiedzy.
Karać czy nie karać
Niewątpliwie strach, lęk i dążenie do uniknięcia bólu to silne czynniki motywujące. Z powodu dużej siły oddziaływania kar i łatwości ich użycia, a także z uwagi na to, że ich stosowanie często prowadzi do uwolnienia własnych napięć osoby karzącej, są one – z historycznego punktu widzenia – najczęściej wykorzystywaną przez dorosłych formą motywowania dzieci. Wskazując na korzyści wynikające ze stosowania kar, argumentuje się, że uczą one dziecko szacunku dla autorytetów, powstrzymują niepożądane zachowania (w tym działają odstraszająco na potencjalnych chuliganów) i zmuszają do zrobienia czegoś, czego dziecko nie było gotowe lub nie chciało zrobić. Dodatkowo kary motywują uczniów do opanowania przydzielonego materiału. Szczególnie przydatne są wtedy, gdy stanowią naturalne następstwo niepożądanego działania, zostają użyte w połączeniu z nagrodami i są konsekwentne. Skuteczność karania jest większa, jeżeli między niewłaściwym zachowaniem, jego ujawnieniem, wyznaczeniem kary i jej wykonaniem nie upływa zbyt długi czas oraz jeżeli potrafimy przekonać dziecko, że karane jest jego naganne postępowanie, a nie ono samo.
Jednak większość psychologów zaleca ostrożność przy stosowaniu kar, ponieważ – w porównaniu z innymi sposobami oddziaływania na dzieci – ich następstwa są bardzo trudne do przewidzenia. Niepożądane skutki wymierzania kar obejmują utratę zaufania, urazę i niechęć do nauczyciela, szczególnie w tych przypadkach, kiedy kara uważana jest przez ucznia za niesprawiedliwą. Ponadto rezultaty nie zawsze bywają trwałe – gdy zagrożenie karą przestaje istnieć (np. pod nieobecność nauczyciela), niepożądane zachowania zwykle wracają. Uczenie w atmosferze przymusu ma na celu jedynie uniknięcie kary, a rzeczywista wartość nauczanego materiału schodzi na dalszy plan. Kary mogą również doprowadzić do zmęczenia psychicznego, związanego z napięciem wywołanym przez lęk. Uczeń może też rozwinąć strategie, które pomogą mu un...
Pozostałe 80% artykułu dostępne jest tylko dla Prenumeratorów.
