Rzeczywistość okresu transformacji społeczno-kulturowej obfituje w różnego rodzaju problemy, będące efektem szybkiego tempa i głębi zachodzących przemian. Jednym z bolesnych zjawisk, które wszyscy możemy obserwować, jest zwiększająca się liczba dzieci i młodzieży zagrożonych różnego rodzaju patologiami. Środki masowego przekazu (zwłaszcza telewizja) coraz częściej przedstawiają drastyczne przykłady ryzykownych i nieakceptowanych zachowań młodych ludzi, szkodzących zarówno im samym, jak i otaczającym ich osobom. Jakie są źródła takiego stanu rzeczy?
W próbach odpowiedzi na to pytanie wskazuje się na powszechną dziś niewydolność wychowawczą rodzin, brak autorytetów i pozytywnych przykładów, kryzys wartości, lansowanie wątpliwych wzorców, powszechną dostępność niebezpiecznych środków i substancji, czy słabość więzi w społecznościach lokalnych. Jako antidotum sugeruje się prowadzenie działalności profilaktycznej i prewencyjnej, która dążyć ma do wyeliminowania, a przynajmniej istotnego ograniczenia, przyczyn złego stanu rzeczy, tym samym zabezpieczając młodych ludzi przed zagrożeniami. Dominującą formą realizacji tego postulatu są rozmaite programy profilaktyczne i prewencyjne, prowadzone tak w skali ogólnokrajowej, jak lokalnej czy jednostkowej (na terenie jednej szkoły), zwykle przez specjalnie do tego zaangażowany personel. Działalność ta pochłania znaczne środki finansowe oraz angażuje niemało osób.
Jednakże w codziennej praktyce społecznej nie obserwuje się znaczącego spadku liczby zachowań nieakceptowanych (różnego rodzaju) wśród dzieci i młodzieży; można nawet odnieść wrażenie, że negatywne zjawiska ulegają nasileniu. Czy zatem należy zintensyfikować działania prewencyjne i profilaktyczne? Obawiam się, że nie zmieniłoby to stanu rzeczy w oczekiwanym kierunku.
Czym jest prewencja i profilaktyka społeczna
Pojęcie to bywa definiowane jako proces obejmujący wszystkie działania, których celem jest zapobieganie rozwojowi określonych zjawisk negatywnych w danym społeczeństwie. Ten proces może być realizowany na trzech poziomach, zależnie od głębokości oddziaływań i charakterystyki osób, do których jest kierowany.
Profilaktyka i prewencja pierwszego stopnia ukierunkowana jest na szerokie kręgi odbiorców, a jej cel to zapobieganie rozpowszechnianiu się i wzrostowi nieakceptowanego zjawiska w społeczeństwie. W jej ramach prowadzone są szerokie kampanie informacyjne, dostarczane sposoby zabezpieczania się przez członków społeczności przed danym zagrożeniem i promowane zjawiska alternatywne.
Profilaktyka i prewencja drugiego stopnia skierowana jest do zagrożonej społeczności – tzw. grupy podwyższonego ryzyka, tj. do tych, którzy przejawiają (przynajmniej sporadycznie) zachowania ryzykowne określonego rodzaju, i ma na celu przeciwdziałanie dalszemu rozprzestrzenianiu się niepożądanego zjawiska w tej grupie. Oprócz ukierunkowanych działań informacyjnych, dostarcza się też środków zabezpieczających i szkoli w ich użytkowaniu, a także przygotowuje personel do prowadzenia programów zapobiegawczych.
Profilaktyka i prewencja trzeciego stopnia ukierunkowana jest na osoby głęboko pogrążone w zachowaniach ryzykownych i polega na podejmowaniu działań zmierzających do zmniejszenia częstotliwości nawrotów bądź recydywy. Jest to najkosztowniejszy rodzaj prewencji i profilaktyki, ponieważ obejmuje wyspecjalizowane działania o charakterze terapeutyczno-rehabilitacyjnym (resocjalizacyjnym), skierowane na konkretne osoby, a prowadzone przez wysoce wyspecjalizowany personel, z wykorzystaniem specjalistycznych środków.
Ten rozbudowany system prewencji i profilaktyki opiera się na pewnych, nie zawsze otwarcie wyrażanych, założeniach. Pierwsze i najgłębsze z nich mówi, że można jednoznacznie określić, co jest dla jednostki złe, niebezpieczne, zagrażające jej dobru. Założenie to wydaje się wątpliwe w świetle licznych obserwacji potocznych, a także uwiecznionych w literaturze, również naukowej. W wielu przypadkach czynnik uważany za „obiektywnie” szkodliwy, przyczynił się wielce do rozkwitu jeśli nie osoby, to jakiegoś aspektu jej działalności. Przykładem mogą tu być ludzie sztuki, z upodobaniem wykorzystujący substancje psychoaktywne do stymulacji procesu twórczego, albo więźniowie przekształcający w artystyczny wytwór swoje doświadczenia. Warto też zauważyć, że każdy z nas może przejawiać zachowania należące do różnych kategorii działań ryzykownych, co nie oznacza, że ich skutkiem jest społeczne wykolejenie. Z drugiej strony istnieją przypadki, w których czynniki „obiektywnie” pozytywne przyczyniły się do powstania zagrożenia dla rozwoju i dalszych losów jednostki: pracoholizm to jeden z przykładów przekształcenia wartości pozytywnej w negatywną.
Wydaje się zatem, że praktycznie wszystko może stanowić zagrożenie, zarazem stwarzając szansę rozwoju i budowania pozytywnych wartości w życiu. Czy dane zjawisko będzie czynnikiem pozytywnym, czy negatywnym (zagrażającym) w życiu danego człowieka zależy od wielu okoliczności, które odnoszą się do indywidualnego przypadku. Ten sam czynnik u jednej osoby może wyzwolić twórczy potencjał i przyczynić się do głębokiej satysfakcji z własnego życia, u drugiej zaś doprowadzić do tragicznego w skutkach wykolejenia, uzależniając całkowicie tego człowieka od innych osób i instytucji opiekuńczych. Trudno zatem spodz...
Pozostałe 80% artykułu dostępne jest tylko dla Prenumeratorów.
