Tożsamość to złożony fenomen. Z jednej strony jest to zbiór twierdzeń na swój temat, które składają się na umysłową sieć zwaną strukturą Ja lub schematem Ja, rodzaj naszego wewnętrznego „portretu”, np.: „jestem kobietą”, „urodziłam się w 1970 roku”, „jestem członkiem organizacji X”. Z drugiej strony jest to poczucie istnienia oraz odrębności od otoczenia. Świadomość granic własnego ciała (w sensie fizycznym) i zdolność do odróżniania fantazji od rzeczywistości oraz własnych stanów psychicznych od stanów innych osób (w sensie psychicznym). Tożsamość to również, oparte na pamięci autobiograficznej, poczucie ciągłości własnego „ja” pomimo upływu czasu i zmian zachodzących w człowieku oraz poczucie wewnętrznej spójności, posiadania indywidualnego stylu funkcjonowania i względnie stałej hierarchii wartości. Wszystko to składa się na niezaburzone poczucie tożsamości dorosłego człowieka.
To jednak nie koniec możliwych aspektów tożsamości. Zarówno poczucie, jak i struktura Ja, posiadają aspekt osobisty i społeczny. Tożsamość osobista dotyczy tego, co odróżnia nas od innych, wyodrębnia z ludzkiej zbiorowości, identyfikuje w sposób obiektywny i subiektywny. Tożsamość społeczna natomiast dotyczy tego, co w naszym określaniu samych siebie łączy się ze związkami z innymi ludźmi bądź grupami. Społeczna wersja poczucia tożsamości, to identyfikowanie się z innymi: odczuwanie więzi, wspólnoty, gotowości do współdziałania. Społeczny aspekt tożsamości ujmowanej jako struktura Ja polega na dostrzeganiu powiązań między własną osobą i niektórymi innymi ludźmi oraz odnoszenie do nich pojęcia My, np. „my, nauczyciele”, „my, mieszkańcy miasta X”.
Co składa się na dojrzałą tożsamość
• realistyczny obraz swojego ciała,
• jasność co do własnej płci,
• doświadczanie swojej ciągłości w czasie poprzez integrowanie doświadczeń przeszłych i teraźniejszych oraz rzutowanie siebie w przyszłość,
• poczucie własnej identyczności w zmieniających się warunkach rozwojowych,
• względna stałość postaw i zachowań, umożliwiająca pewną przewidywalność życiowych wyborów,
• wewnętrzna solidarność z grupą etniczną i innymi, do których się przynależy,
• osobista hierarchia wartości,
• zaangażowanie w pełnienie ról społecznych (zawodowych, rodzinnych).
Rozwój samoświadomości dziecka
Najbardziej pierwotną formą tożsamości jest poczucie istnienia i bycia odrębną osobą. Psychika niemowlęcia jest nieodgadnioną tajemnicą, niektórzy psychologowie przypuszczają jednak, że w pierwszych tygodniach życia nie zdaje sobie ono sprawy z bycia odrębnym organizmem – w swoim odczuciu być może stanowi jedność z matką. Najwcześniejsze obserwowalne sygnały świadomości własnej odrębności od otoczenia pojawiają się u dziecka około 4. miesiąca życia. Wraz z dojrzewaniem organizmu oraz rozwojem funkcji motorycznych i poznawczych, poczucie tożsamości poszerza się. Ważnym czynnikiem jego rozwoju jest doświadczanie samego siebie jako sprawcy zdarzeń i zmian zachodzących w środowisku.
Bardzo istotny dowód samoświadomości, jakim jest rozpoznawanie siebie w lustrze, pojawia się w drugim roku życia. Stopniowo, wraz z rozwojem mowy i intelektu, zaczyna się rozwijać także samowiedza i struktura Ja. W wieku dwóch lat dzieci są świadome kilku najbardziej podstawowych cech fizycznych, co jest wynikiem częstego „etykietowania” ich przez rodziców i chwalenia, gdy poprawnie określą jakąś swoją właściwość. Przedszkolaki potrafią opisywać siebie za pomocą właściwości przedmiotowych, np. „mam długie włosy”. W wieku 6-10 lat dzieci zaczynają mówić o emocjach i zachowaniach („Czasem się złoszczę”) i przypisywać siebie do pewnych kategorii społecznych („Jestem uczniem”).
Są już także zdolne do świadomego porównywania się z innymi dziećmi i potrafią opisywać swoje cechy w odniesieniu do nich („Czytam najlepiej ze wszystkich dzieci w naszej klasie”). Ten duży postęp w umiejętności formułowania sądów na swój temat, a w rezultacie przyrost samowiedzy, wynika z osiągnięcia zdolności do myślenia operacyjnego. W okresie dorastania, który w rozwoju intelektualnym cechuje pojawienie się myślenia abstrakcyjnego, młodzi ludzie, dokonując samoopisu koncentrują się przede wszystkim na postawach, uogólnionych cechach osobowości i potencjalnych możliwościach.
Dorastanie do tożsamości
Istnieje wiele teorii wyjaśniających rozwój tożsamości. Większość psychologów zgadza się, że jest on funkcją interakcji dziecka z opiekunami, następnie z szerszym otoczeniem społecznym – rówieśnikami i nauczycielami, a wreszcie z różnego rodzaju wytworami kultury, które są nośnikami obowiązujących w danym kontekście społecznym norm zachowań i wartości.
Wybitny amerykański psycholog Erik H. Erikson jako jeden z pierwszych wnikliwie zanalizował cykl życia człowieka od narodzin aż do śmierci. W centrum swoich rozważań umieścił problem tożsamości i jej uwikłań w społeczny i kulturowy kontekst. Wyróżnił w rozwoju człowieka osiem faz, z których pięć przypada na dzieciństwo i okres dorastania. Poszczególne fazy charakteryzują się określonymi kryzysami rozwojowymi, wynikającymi z dojrzewania psychofizycznego jednostki z jednej strony, a z zadań stawianych przez społeczeństwo z drugiej. Każde stadium wymaga nabycia nowych kompetencji społecznych, których brak może skierować przebieg dalszego rozwoju w złą stronę lub go spowolnić. Żaden konflikt rozwojowy nie może zostać rozwiązany raz na zawsze, jednak trzeba poradzić sobie z nim na tyle, aby móc efektywnie radzić sobie z zadaniami w następnych fazach. Osiągnięcie tożsamości jest cent...
Pozostałe 80% artykułu dostępne jest tylko dla Prenumeratorów.
