Współczesny świat stawia przed dziećmi, ich rodzicami i nauczycielami wiele różnorodnych wyzwań. Niestety, ilość bodźców, które temu towarzyszą, wzrasta. Młody człowiek często nie jest w stanie poradzić sobie z ich nadmiarem. W związku z tym coraz częściej zauważa się, że dzieci mają trudność z samoregulacją, zarządzaniem własnymi emocjami oraz skupieniem i utrzymaniem koncentracji. Czasem te wszystkie trudności przypisuje się ADHD, czasem diagnozuje się tylko ADD, czyli zaburzenia koncentracji uwagi. Należy pamiętać, że nie są to tożsame pojęcia. W przypadku ADD najczęściej dziecko nie przejawia objawów nadpobudliwości ruchowej lub występują one w bardzo ograniczonym zakresie.
Czym jest uwaga?
Dzięki uwadze jesteśmy w stanie dokonać redukcji nadmiaru informacji. Jest to pewnego rodzaju mechanizm, który pozwala nam przyswajać tylko część bodźców pojawiających się w naszym otoczeniu. Również dzięki uwadze każdy człowiek ma zdolność przypomnienia sobie określonych informacji, które zostały już wcześniej zakodowane w pamięci. Ludzie używają koncentracji do wykonywania określonego działania czy uruchamiania jednego procesu myślowego spośród szeregu możliwych, widać więc bardzo wyraźnie, że jest to proces niezbędny do prawidłowego funkcjonowania. Pełni on istotną funkcję w życiu człowieka. Zalicza się tutaj:
- selektywność – zdolność do skupienia się na jednym bodźcu, wybrania jednej konkretnej myśli;
- czujność – umiejętność długotrwałego czekania na pojawienie się jakiegoś bodźca określanego mianem sygnału, przy jednoczesnym ignorowaniu pozostałych informacji i bodźców pojawiających się w otoczeniu;
- przeszukiwanie – działanie polegające na systematycznym przeszukiwaniu pola percepcyjnego w celu znalezienia rzeczy spełniających określone, ustalone wcześniej kryterium;
- kontrola czynności jednoczesnych określana mianem podzielności uwagi – zdolność do tego, aby wykonywać kilka czynności w tym samym czasie;
- przerzutność uwagi – umiejętność do dynamicznego przechodzenia od jednego zadania do drugiego; dzięki tej umiejętności możliwe jest szybkie i efektywne adaptowanie się do nowych sytuacji;
- przedłużona koncentracja – tym mianem określona została zdolność do utrzymania uwagi przez dłuższy czas na tym samym aspekcie.
Jednak co w sytuacji, kiedy uwaga zawodzi? Jak rozpoznać, że dziecko ma zaburzenia koncentracji uwagi oraz jakie działania można podjąć, by mu pomóc? Konieczne wydaje się znalezienie odpowiedzi na te pytania, by móc lepiej zrozumieć trudności, z którymi dzieci muszą się mierzyć każdego dnia.
Jak wygląda zachowanie dziecka z zaburzeniami koncentracji uwagi w praktyce? Dziecko, u którego występuje ADD, charakteryzuje:
- szybkie, aczkolwiek niedokładne tempo pracy – dziecko wykonuje zadania bardzo szybko, ale niedokładnie czyta polecenia;
- popełnianie licznych błędów, chociaż zarówno rodzice, jak i nauczyciele wychodzą z założenia, że możliwości dziecka są zdecydowanie większe;
- np. objawia się to tym, że dziecko, które potrafi już liczyć, na kartkówce czy sprawdzianie popełnia bardzo dużo błędów;
- niekończenie zadań, liczne zaległości i braki, ze względu na to, że dziecko szybko się rozprasza i przerywa wykonywanie konkretnej aktywności;
- wykonywanie kilku czynności w tym samym czasie, nie dbając o efekty swoich działań;
- narzekanie na zmęczenie, ból głowy i brak sił;
- rozpraszanie przez wszystkie rzeczy, przedmioty, które pojawiają się w jego otoczeniu;
- trudności w zapamiętywaniu omawianego na zajęciach materiału; dziecko mało wynosi z lekcji, bywa, że nie pamięta w ogóle tego, co się działo w trakcie dnia;
- fakt, że nie słyszy kierowanych do niego poleceń oraz nie zapamiętuje tego, co się do niego mówi.
Zauważenie tych objawów powinno przyczynić się do podjęcia decyzji o rozszerzonej diagnostyce. Dzięki temu możliwe stanie się udzielenie odpowiedniego wsparcia dziecku i pomaganie mu w wykonywaniu codziennych aktywności.
Czy to ADHD, czy ADD?
Bardzo trudno dokonać rozróżnienia pomiędzy ADHD a ADD. W związku z tym najczęściej w pierwszej kolejności dokonuje się diagnozy zespołu nadpobudliwości psychoruchowej. Czasem jednak diagności spotykają się z sytuacją, w której występują wyłącznie zaburzenia uwagi. Wówczas konieczne jest przeanalizowanie następujących objawów:
- dziecko ma trudności z prawidłową organizacją swojej pracy;
- pojawia się szybka przerzutność uwagi – widać, że dziecko ma problem z utrzymaniem uwagi na zadaniu i wszystko, co znajduje się wokół niego, rozprasza go;
- zapomina o swoich obowiązkach i zadaniach, które miały zostać wykonane;
- często gubi rzeczy i przedmioty potrzebne mu do wykonania określonych zadań, bywa, że nie wie, gdzie zostawiło plecak, zeszyt czy piórnik;
- unika lub odkłada na później zadania, które wydają mu się mało interesujące;
- bardzo często dziecko nie jest w stanie skupić się na zadaniach szkolnych czy wyznaczonych obowiązkach;
- ma trudność, żeby podążać za wskazówkami oraz poleceniami ze strony nauczyciela czy rodzica;
- można odnieść wrażenie, że nie słucha komunikatów, które są do niego kierowane;
- popełnia wiele błędów w trakcie wykonywania zadań;
- jest nieuważne w zabawie, kontaktach z innymi osobami.
Jeśli występuje co najmniej sześć z powyższych symptomów, można wówczas mówić o typie ADHD/ADD nieuważnym. Jest to tzw. typ pasywny. Takie dziecko jest czasem odbierane jako myślące „o niebieskich migdałach”. Ma problem ze skupieniem się na określonym zadaniu. Bywa bardzo powolne w działaniu, często się zamyśla. Potrzebuje bardzo dużo czasu na to, by w ogóle rozpocząć daną aktywność. Często nie jest w stanie zrealizować zadania w wyznaczonym wcześniej czasie. Można odnieść wrażenie, że jego uwaga „odpływa”.
Drugi typ dziecka z zaburzeniami uwagi to typ aktywno-impulsywny (ADHD), który poświęca bardzo mało czasu, aby zapoznać się z określonym materiałem, w związku z tym nie jest w stanie planować swoich działań i popełnia wiele błędów. Bardzo łatwo się rozprasza. Zdarza się, że często zapomina o swoich obowiązkach, a gdy pojawiają się jakieś niepowodzenia – wpada we frustrację. Takie dziecko nie jest wytrwałe w realizowaniu zadań, wycofuje się, występuje u niego słaba motywacja połączona z brakiem odpowiedzialności za podejmowane decyzje.
POLECAMY
Współcześnie wskazuje się na jeszcze jeden rodzaj zaburzeń uwagi, który bywa określany jako pseudo-ADD. Jest to bowiem pewne zjawisko kulturowe spowodowane stylem życia. Rodzice prowadzący szybki tryb życia, podejmujący różnorodne działania, zadania i realizujący obowiązki zawodowe przyczyniają się do tego stanu rzeczy. Okazuje się bowiem, że dziecko jest znacznie przeciążone nadmiarem aktywności, zwłaszcza związanych z licznymi zajęciami pozaszkolnymi. Może to wpływać w bardzo istotny sposób na zakłócenia uwagi.
Najnowsze badania mózgu są prowadzone za pomocą techniki obrazowania. Okazuje się, że u dzieci z zaburzeniami uwagi słabiej są rozwinięte te obszary, które regulują koncentrację i uwagę. Są one zlokalizowane w płatach czołowych i biorą udział w kształtowaniu procesu samoświadomości i odporności na pojawiające się w otoczeniu zakłócenia.
Rodzice dziecka z ADD powinni zadbać o:
- zapewnienie dziecku odpowiednich warunków do nauki – w szczególności o wydzielenie przestrzeni, w której dziecko nie będzie przeciążone dużą ilością rzeczy, które będą je rozpraszały, chodzi o miejsce, w którym się wyciszy i będzie w stanie skupić się na zadaniu;
- udzielenie wsparcia w trakcie odrabiania zadań domowych – najważniejsze jest to, żeby dzielić polecenia na krótsze fragmenty, zadbać o to, żeby dziecko przechodziło do kolejnego zadania dopiero wówczas, gdy skończy to, co robiło, oraz zapewniać przerwy w trakcie pracy;
- doskonalenie umiejętności planowania i organizowania – idealnym rozwiązaniem staje się w tym przypadku przygotowywanie obrazkowych planów aktywności czy obrazkowej listy działań. Taka lista powinna zawierać np. zestaw rzeczy, które dziecko musi spakować do szkoły;
- doskonalenie cierpliwości – należy nauczyć dziecko, że najpierw konieczne jest wykonanie swoich obowiązków, np. odrobienie zadania domowego, nauczenie się na klasówkę czy spakowanie do szkoły, a dopiero potem można poświęcić czas na zabawę. Jednocześnie konieczne staje się zwracanie uwagi dzieciom, że powinny czekać na swoją kolej. Zdecydowanie sprzyja temu prowadzenie uregulowanego trybu życia i wyznaczania mu konkretnych granic;
- odpowiednią dietę i ruch na świeżym powietrzu;
- poczucie bezpieczeństwa dziecka;
- budowanie prawidłowej samooceny – wspieranie dziecka w momencie, kiedy pojawiają się jakieś trudności i niepowiedzenia oraz nagradzanie gestem lub słowem, gdy dziecku uda się doprowadzić aktywność do końca lub osiągnie sukces;
- samodzielność dziecka – zachęcanie go do samodzielnego podejmowania decyzji i wykonywania różnorodnych zadań przy jednoczesnym byciu obok i pomaganiu, gdy jest to konieczne.
Przyczyny zaburzeń koncentracji uwagi
Warto zastanowić się, jakie czynniki mają wpływ na pojawienie się zaburzeń uwagi u dzieci. Pierwszym z nich są zmiany społeczne. Współczesne czasy niosą za sobą rozwój techniki, dają większe możliwości kontaktowania się z innymi osobami poprzez używanie środków masowego przekazu. Jednocześnie generuje to wiele różnorodnych bodźców, które wpływają na układ nerwowy młodego człowieka. Dzieci coraz szybciej mają dostęp do smartfonu, telefonu czy tabletu, które powodują, że dziecko nie skupia się na tym, co dzieje się wokół niego.
Dla koncentracji dziecka ma znaczenie również fakt, jakimi zabawkami się bawi. Używanie grających, mówiących czy świecących zabawek sprawia, że dzieci nabywają przekonania, że nie ma sensu skupiać się zbyt długo na jednym zadaniu lub zajmować się cierpliwie jedną rzeczą.
Na koncentrację wpływa także trudna sytuacja rodzinna. Jeśli w środowisku rodzinnym pojawiają się problemy, a poczucie bezpieczeństwa dziecka zostaje zaburzone, to wówczas mogą wystąpić trudności z nauką i skupieniem się na zadaniu. Młody człowiek poświęca czas na myśli o tym, co się dzieje w domu. Dokonuje analizy sytuacji, których był uczestnikiem. Problemy mogą dodatkowo potęgować sytuacje, w których rodzice nie mają czasu dla swoich dzieci, nie bawią się z nimi, niechętne podejmują jakiekolwiek wspólne aktywności.
Wpływa na to również nieodpowiednia dieta i zbyt niski poziom magnezu.
Metoda 3xR:
- regularność – polega na tym, by prowadzić pewien usystematyzowany tryb życia, a o wszystkich nagłych i gwałtownych zmianach uprzedzać dziecko z wyprzedzeniem;
- rutyna – obejmuje swoim zakresem ustalenie konkretnych godzin na wykonanie określonych czynności czy pór dnia i trzymanie się tego harmonogramu;
- repetycja – wprowadzanie systematycznych powtórek mających na celu utrwalenie omawianego materiału; konieczne jest również systematyczne powtarzanie poleceń i cierpliwe tłumaczenie dzieciom, czego się od nich oczekuje.
Jak pomóc dziecku z zaburzeniami uwagi?
Zaobserwowanie objawów zaburzeń uwagi powinno przyczynić się do podjęcia odpowiednich działań.
Nie da się ukryć, że bardzo ważny jest stały kontakt rodzica ze szkołą i współorganizowanie procesu nauczania. Czasem konieczne staje się również bycie w kontakcie z poradnią psychologiczno-pedagogiczną. Zwłaszcza w sytuacji, kiedy zaburzenia uwagi są tak duże, że bardzo mocno wpływają na proces poznawczy dziecka i zakłócają opanowywanie nowych umiejętności.
Bardzo często niepowodzenia i trudności szkolne wynikają właśnie z zaburzeń uwagi. Badania pokazują, że dotyczy to ok. 3–6% badanych dzieci. Można więc założyć, że w każdej klasie co najmniej jedno dziecko ma takie trudności – to bardzo duże wyzwanie dla nauczycieli.
Dzięki podejmowaniu odpowiednich działań i wprowadzaniu rutyny można pomóc dziecku uporać się z trudnościami, które mu towarzyszą. Ważne jest budowanie świadomości w otoczeniu dziecka. Nie zawsze nauczyciele czy rodzice zdają sobie sprawę z tego, czym jest ADD i jak sobie z nim radzić. Niekiedy dziecko dostaje w szkole łatkę „niegrzecznego”, „krnąbrnego”, „złośliwego”, a tak naprawdę ma problem, by zapanować nad natłokiem myśli i nie radzi sobie z przetwarzaniem bodźców, które do niego docierają. Prawidłowa diagnoza jest podstawą sukcesu i daje możliwość lepszego zrozumienia dziecka i jego problemów. Ułatwi to młodemu człowiekowi poradzenie sobie z niepowodzeniami i przyczyni się do poprawy samooceny. Jednocześnie lepsza organizacja sprzyja także budowaniu poczucia bezpieczeństwa.
