Czas na wdzięczność

Niejeden powtarza, że łatwiej jest dawać niż brać, bo kiedy się bierze, to czuje się przymus wdzięczności. Kiedy się daje, wdzięczność beneficjentów nie ma dużego znaczenia. Choć, dodać wypada, zależy to od sposobu rozumienia reguły wzajemności.

Na Śląsku Opolskim (ale nie tylko tam) istnieje kultywowany od wieków zwyczaj dawania gościńców. Goście weselni, ale także goście niedzielni, na pożegnanie dostają od gospodarzy zawiniątko, a w nim kołacz weselny, ciasto świąteczne, sałatkę czy inne smakołyki. Odmowa przyjęcia gościńca jest niegrzecznością, więc wszyscy je przyjmują. Ale przyjęcie gościńca jest zobowiązaniem do wdzięczności i do wzajemności. Nieodwzajemnienie gościńca jest czymś więcej niż zwykłą niewdzięcznością. Jest w pewnym sensie obrazą. Można zostać z tego powodu wykluczonym ze społeczności. Dlatego zwyczaj każe nie tylko dawać gościńce, ale i oddawać je z nawiązką tym, którzy nam dali.

Zasada wymiany gościńców pod wieloma względami przypomina skrajną formę reguły wzajemności u Kwakiutlów, indiańskiej społeczności północnoamerykańskiej: kiedy dostałeś coś od innego, musisz mu oddać więcej lub coś lepszego. Musisz! Wdzięczność i odwzajemnianie są w takich regułach – co może wydać się zaskakujące – ukrytymi formami rywalizacji czy odwetu. Zwykle źle się to kończy. Dla jednej, dla drugiej lub dla obu stron. Tak skończyło się dla Kwakiutlów, których już nie ma na tej ziemi.

Zauważmy, że reguła wzajemności, na której bazuje wdzięczność, ma dwie formy. Pierwsza przypomina o biblijnej zasadzie oko za oko. Jest to układ zamknięty: on mnie –...