Chcąc zaspokoić to pragnienie, przede wszystkim tworzy pozytywny obraz siebie (ang. self-view), czyli – używając pięknego polskiego określenia – dowartościowuje siebie. Jednak to nie wystarcza. Niezbędne jest też zdobycie uznania społecznego i szacunku otoczenia. A bez odpowiedniego poczucia własnej wartości człowiek ma kłopoty z przystosowaniem się do otoczenia, z nawiązywaniem kontaktów z innymi, nie daje sobie rady w szkole czy w pracy, jest sfrustrowany, czuje się gorszy i niepotrzebny. Może też stać się mniej odporny na choroby. W skrajnych przypadkach może nawet w przypływie desperacji targnąć się na swoje życie.
Badania i refleksje nad potrzebą poczucia własnej wartości mają długą historię. Już słynny filozof Georg Hegel uważał, że w różnorodnych czynach i wyczynach, w krwawych konfliktach i w pokojowych debatach ludziom nie tyle chodziło o zdobycze terytorialne, bogactwo czy dach nad głową, ile o zdobycie uznania społecznego i szacunku otoczenia. Niewolnik domagał się poszanowania przez swojego pana, pan oczekiwał uznania od niewolnika. Podobnie w demokratycznych społeczeństwach pragnienie poważania i szacunku jest bardzo silne. Jeśli przyjmiemy uznanie społeczne za wskaźnik pozytywnej oceny danej osoby w oczach innych, to walka o nie jest zmaganiem się o potwierdzenie własnej wartości, jest jednym ze sposobów dowartościowywania siebie („Skoro inni doceniają moje poświęcenie dla rodziny, to znaczy, że jestem coś wart”).
Takie poglądy były blis-kie Wil-liamowi Jamesowi, Alfredowi Adlerowi, Karen Horney, Władysławowi Witwickiemu czy Carlowi Rogersowi. Ich koncepcje i badania na ten temat kontynuują współcześni badacze. Najlepiej świadczy o tym fakt, że w ostatnich dziesięcioleciach opublikowano przeszło dziesięć tysięcy artykułów i książek poświęconych poczuciu własnej wartości. Poczucie to – mówiąc z pewną przesadą – jest tak ważne w strukturze osobowości, jak serce w organizmie i dlatego żaden profesjonalny psycholog go nie pominie.
Jak ludzie oceniają ogólną wartość swojej osoby? Na podstawie dotychczasowych badań można wyróżnić dwie metody.
Wybierając metodę poznawczą, opisaną przez Williama Jamesa, człowiek „sumuje” wiedzę o swoich silnych i słabych stronach, o swoich osiągnięciach i niepowodzeniach. W wyniku takiego świadomego rozumowania samodzielnie formułuje ogólną ocenę siebie. Ocena ta, zwana „poczuciem własnej wartości”, może być wysoka albo niska, pozytywna lub negatywna. Z kolei metoda afektywna, opisana przez Zygmunta Freuda, koncentruje się na analizie emocji skierowanych głównie na własne „ja”. W ciągu życia człowiek przeżywa zarówno uczucia pozytywne (np. miłość własną, narcyzm, dumę z własnych dokonań, radość życia), jak i negatywne (np. lęk, cierpienie, wstyd). W zależności od tego, które z tych afektów dominują, taki koloryt ma poczucie własnej wartości: jest ono jasne lub ciemne, pozytywne lub negatywne.
J.S., student polonistyki, był człowiekiem zdolnym i inteligentnym. Jego opiekunowie zgodnie twierdzili, że ma wszelkie predyspozycje, aby zająć się w przyszłości historią literatury lub prozą artys-tyczną. Jednak początkowo J.S. nie spełniał tych oczekiwań. Uczył się miernie. Częściej można go było spotkać w pokoju akademickim leżącego na łóżku i palącego papierosy niż siedzącego w bibliotece. Nie podejmował samodzielnych prób twórczych. Był pasywny, ponieważ sądził, że jest gorszy od innych. Sytuacja ta zmieniła się, gdy promotorem jego rozprawy magisterskiej został znakomity pedagog. Uczony rozpoczął systematyczną pracę nad kształtowaniem osobowości J.S. Po dłuższym czasie młody człowiek zaczął wierzyć we własne siły, doceniać swoje talenty. Wzrosło jego poczucie własnej wartości. Napisał oryginalną rozprawę magisterską, po czym zaangażował się w pracę publicystyczną i edytorską.
Te osiągnięcia zwrotnie jeszcze bardziej go dowartościowały.
Poczucie własnej wartości niewątpliwie wpływa na ludzkie czynności umysłowe i praktyczne podejmowane w świecie społecznym oraz prywatnym. Współdecyduje o przystosowaniu do otoczenia, o osiągnięciach szkolnych, o atrakcyjności interpersonalnej, efektach pracy politycznej. Paul Sniderman wykazał, że ludzie mający wysokie poczucie własnej wartości częściej zajmują się zawodowo polityką, częściej też stają się przywódcami i przewodnikami duchowymi. A co ważniejsze, bliższe są im ideały i wartości demokratyczne. Przeciwnie politycy, którzy charakteryzują się niskim poczuciem wartości.
Ci wykazują podejrzliwość, a nawet wrogość do demokratycznego ładu. Nierzadko wpadają w ekstremizm polityczny. Zatem nieszczęsne jest społeczeństwo, którym kierują niedowartościowane elity.
Poczucie własnej wartości odgrywa także istotną rolę w życiu prywatnym, w przeżyciach wewnętrznych i intymnych. Lucas wykazał, że istnieje silny związek między nim a dobrostanem jednostki. Ludzie dowartościowani, mający pozytywny obraz własnej osoby, charakteryzują się dobrym samopoczuciem, spokojem ducha, optymizmem. Często przeżywają pozytywne emocje, takie jak radość czy miłość. Są zdolni do autoironii; umieją śmiać się z siebie. W chwilach trudnych lepiej dają sobie radę ze stresem, frustracją i chorobą. Lekarze nazywają ich dobrymi pacjentami. Tymczasem niskie poczucie własnej wartości nie tylko zaburza, ale może zniszczyć życie prywatne i intymne.W latach 90. Solomon i jego współpracownicy odkryli niezwykłą rolę poczucia własnej wartości.
Otóż najbardziej brzemiennym problemem człowieka jest świadomość śmierci i groźba unicestwienia własnego życia. Wywołuje to trwogę, lęk i smutek. Trwoga stanowi niezbywalny składnik ludzkiego losu. Stanowi traumatyczną emocję przewijającą się przez egzystencję, szczególnie przez jej ostatni akt. Wymienieni psychologowie wykryli, że doniosłe znaczenie w opanowaniu trwogi odgrywa przekonanie człowieka o własnej wartości. Okazało się, że ludzie dowartościowani znacznie lepiej dają sobie radę z tą negatywną emocją. Często umieją ją wygasić. Mimo świadomości własnej śmierci żyją, działają i rozwijają się normalnie. Ich egzystencja ma sens.
Poczucie własnej wartości jest zatem buforem przed trwogą. Natomiast ludzie niedowartościowani – mają trudności z opanowaniem emocji. Zaburza ona ich spokojne życie.Skoro potrzeba dowartościowania siebie odgrywa tak doniosłą rolę w życiu człowieka, stara się on ją zaspokoić, próbuje potwierdzić poczucie własnej wartości, sformułować pozytywny obraz własnej osoby. Proces dowartościowania siebie przybiera jedną z dwóch form: rywalizacyjną lub indywidualistyczną. Człowiek preferujący tę pierwszą dokonuje czynów i wyczynów, które wyróżniają go z otoczenia, wskazują na jego wybitność i niepowtarzalność, zyskują uznanie społeczne.
Alfred Adler pisał z pewną przesadą: „Zaczynam w każdym zjawisku spostrzegać wyraźne dążenie do wyższości. Kieruje ono wszystkimi naszymi poczynaniami... Ten pęd ku górze nigdy nie ustaje”.
Wybierając rywalizacyjną formę dowartościowania siebie, człowiek konstruuje skalę porównań społecznych i umieszcza na niej siebie oraz osoby z własnego otoczenia. Im wyżej znajduje się na tej skali interpersonalnej w zestawieniu z innymi, tym bardziej dowartościowuje siebie, tworzy bardziej pozytywny obraz własnej osoby. Ambitne działania ekonomiczne, edukacyjne, naukowe czy artystyczne, które kończą się sukcesem i zyskują uznanie otoczenia, pozwalają poprawić swoją pozycję na tej skali. Tymczasem niepowodzenia, klęski czy nadmierne osiągnięcia, które pomijane są milczeniem przez społeczność lub nawet surowo krytykowane, na ogół obniżają poczucie własnej wartości. Często rodzą negatywne emocje i kompleksy. Formę rywalizacyjną preferowały takie wybitne jed nostki, jak Joseph Conrad, Zygmunt Freud czy Witold Gombrowicz.
W formie tej istotne znaczenie odgrywa rozgłos i sława na skalę międzynarodową lub lokalną. Sławne są gwiazdy filmowe, wybitni uczeni, wielcy politycy, ale także nauczyciele, lekarze czy psychoterapeuci pracujący w lokalnym środowisku. Jak wykazują badania El...
Pozostałe 80% artykułu dostępne jest tylko dla Prenumeratorów.
