Motywacja apetytywna i awersyjna – neurobiologiczne podstawy zachowań motywowanych przyjemnością i unikaniem cierpienia
Wszelkie żywe stworzenie, gdy tylko przyjdzie na świat, od razu szuka rozkoszy i cieszy się nią jako dobrem najwyższym, cierpienie zaś odrzuca jako największe zło i – o ile może – stara się je oddalić od siebie – stwierdził Cyceron prawie dwa tysiące lat temu, trafnie oddając współczesne rozróżnienie między motywacją apetytywną i awersyjną.
Każdą z motywacji zarządza odrębny system. Apetytywna związana jest z systemem aktywacji zachowania zwanym BAS (od angielskiej nazwy Behavioural Activaction System lub Behavioural Approach System). Jego neurobiologiczną podstawę stanowi współdziałanie wielu części mózgu, wśród których dominującą rolę odgrywa układ dopaminergiczny. Natomiast motywacją awersyjną steruje system hamowania zachowania zwany BIS (Behavioral Inhibition System). Jego neurobiologicznym podłożem są układ przegrody, hipokamp, monoaminergiczne drogi aferentne i kora czołowa. BAS i BIS wiążą się z doświadczaniem odmiennych emocji. Co więcej, jak wykazał Jeffrey Gray w badaniach na szczurach, inne bodźce uruchamiają każdy z tych systemów motywacji.
POLECAMY
BIS i BAS – jak motywacja awersyjna i apetytywna kształtują nasze reakcje i decyzje w obliczu zagrożeń oraz nagród
BIS pobudzany jest przez bodźce skojarzone z karą, brakiem nagrody, a także przez sygnały nowości. Karą jest sytuacja skojarzona z negatywnymi emocjami, głównie z lękiem. Natomiast brak nagrody to okoliczności, w których nie pojawiają się spodziewane emocje pozytywne, takie jak radość czy nadzieja. Kiedy dziecko wbiega do pokoju po swoją ukochaną zabawkę i nie znajduje jej, staje zdezorientowane, bez ruchu. Podobnie zamieramy na moment, słysząc skrzypnięcie drzwi w ciemnym korytarzu. Obie sytuacje wzbudzają BIS, który prowadzi do zahamowania aktualnej aktywności. Włącza on reakcję „stop” dla wszystkich działań i skłania do analizy sytuacji. Całą uwagę kierujemy na źródło negatywnych emocji. Stojąc w ciemnym korytarzu, zastanawiamy się: „Skąd ten dźwięk?”, „Co to może być?”. Podobnie nowy bodziec przykuwa naszą uwagę dopóty, dopóki nie określimy go: bezpieczny – zagrażający. Z ewolucyjnego punktu widzenia motywacja awersyjna nie tylko zapewnia nam przetrwanie, ale też umożliwia skuteczne działanie. Podpowiada, czego należy unikać, a zarazem wymusza dokładne zbadanie sytuacji i daje czas na opracowanie planu działania. Działanie bez zastanowienia się mogłoby w takiej sytuacji kosztować nas życie.
Nagroda albo sygnał, że możemy uniknąć kary, pobudza motywację apetytywną. Pojawiają się wówczas pozytywne emocje, takie jak radość czy nadzieja, i wzmaga się energia niezbędna do działania. O ile aktywacja BAS przez sygnały nagrody i pozytywne emocje podtrzymuje zbliżanie się do celu, o tyle bodźce sygnalizujące możliwość kary lub zagrożenia uruchamiają działania pozwalające uniknąć tych negatywnych konsekwencji. Również wtedy pojawiają się pozytywne emocje, na przykład ulga. Dlatego czasem chętnie godzimy się na nudne obowiązki domowe, jeśli wierzymy, że zapewni nam to spokój i czas wolny (nagroda). Z drugiej strony wystraszone na widok psa dziecko kieruje się instynktownie ku matce (dążenie, by uniknąć kary).
W sytuacjach negatywnych BAS uruchamia aktywne unikanie zagrożenia i podejmowanie konkretnych działań w celu uniknięcia kary. BIS natomiast włącza reakcję „stop” i skłania osobę do zatrzymania się i zbadania aktualnej sytuacji.
Doświadczanie pozytywnych emocji lub wyobrażanie sobie, jak przyjemnie będzie, kiedy coś osiągniemy, wzmaga naszą motywację do działania. Z ewolucyjnego punktu widzenia umożliwia to przetrwanie poprzez zdobywanie. Na tej zasadzie działa reklama. Zawarta w niej obietnica spełnienia marzeń albo usunięcia przykrych plam rodzi w nas chęć zakupu reklamowanego produktu.
Wiele sytuacji i osób budzi w nas uczucia pozytywne i negatywne, a więc zarówno motywację dążenia, jak i motywację unikania. Tak jak w bajce „Żuraw i czapla” Jana Brzechwy. Gdy ktoś albo coś jest daleko (w przestrzeni lub czasie), dominują emocje pozytywne, a BAS uruchamia tendencję do zbliżania się. W pewnym momencie jednak, kiedy odległość od kogoś (czegoś) przekracza pewien punkt krytyczny, nasilają się emocje negatywne, które aktywizują system hamowania zachowania i wówczas dominująca staje się motywacja unikania. Zaczynamy się wycofywać. Gdy dystans stanie się znów bezpieczny, to bodziec ponownie wzbudza w nas emocje pozytywne, które wzmagają tendencję do zbliżania się. Taniec żurawia i czapli zaczyna się od początku.
Podsumowanie
Różnimy się pod względem reaktywności obu systemów. U osób o wysokiej reaktywności łatwiej dochodzi do aktywacji systemu i większe jest jego pobudzenie. W konsekwencji zarówno emocje, jak i zachowania sterowane przez określony system utrzymują się dłużej i są bardziej intensywne. Wysoka reaktywność BIS sprawia, że wiele sytuacji wzbudza lęk czy niepokój. U takich osób silna jest motywacja unikania. Niechętnie podejmują one nowe wyzwania, z oporem wprowadzają zmiany w swoim życiu. Preferują znane sytuacje, starych przyjaciół. Mają skłonność do wycofywania się z podjętych działań, do martwienia się na zapas, do rozpamiętywania i nadmiernego przeżywania porażek. Analiza takich doświadczeń może przynieść korzyści, bo na przykład ustalimy przyczynę porażki, jednak przesadne jej rozpamiętywanie niewiele daje. Nie możemy bowiem zmienić przeszłości.
Z kolei osoby z wysoką reaktywnością BAS bardziej pozytywnie oceniają rzeczywistość i swoje życie. Chętnie podejmują nowe wyzwania i mają lepsze oczekiwania wobec przyszłości. Są aktywne i częściej przeżywają pozytywne emocje.
Oba typy motywacji stanowią przejaw mądrości natury. Nie powinniśmy być jednak jej niewolnikami. Umiejętność identyfikowania i uświadamiania sobie, jakie reakcje wzbudzają w nas określone sytuacje, jest pierwszym krokiem do przejęcia nad nimi kontroli. Kiedy już potrafimy odpowiedzieć sobie na pytanie, dlaczego niechętnie coś robimy, to możemy poszukać sposobów, by zacząć lubić to robić.
Dr Agata M. Wytykowska jest psychologiem. Pracuje w Szkole Wyższej Psychologii Społecznej. Interesuje się problematyką różnic indywidualnych, emocji i poznania. Uczestniczy w międzynarodowym programie badań nad inteligencją emocjonalną.
