Zielnik ludzkich słabości

Pierre Janet, badacz procesów nieświadomych, który wyprzedził swoimi tezami psychoanalizę, od dzieciństwa pasjonował się botaniką. Zbierał, oznaczał i suszył rośliny, tworzył z nich kolekcje. Umiejętność rozpoznawania drobnych różnic, na których opiera się klasyfikowanie gatunków, przydała mu się później w badaniach psychologicznych i medycznych.
Janet spędził dzieciństwo w miasteczku Bourg-la-Reine. Jego rodzina mieszkała w dużym domu z ogrodem. Tam właśnie mógł bez przeszkód obserwować świat natury. Równocześnie zaciekawiała go psychologia, która była – jak pisał w autobiografii – kompromisem pomiędzy niejednorodnymi i zróżnicowanymi zainteresowaniami. Podążył w tym kierunku być może także pod wpływem stryja Paula Janeta, znakomitego filozofa.

A jako że miał potrzebę działania, po zdobyciu wykształcenia humanistycznego doskonalił się w zakresie medycyny. Nie tylko rejestrował i opisywał symptomy zaburzeń psychicznych, ale również starał się pomagać chorym. Dlatego niektórzy, jak choćby Edward Shorter, autor Historii psychiatrii, uznają Janeta za pioniera psychoterapii we Francji. Nie wahał się wykorzystywać najbardziej zaskakujących pomysłów na ulżenie chorym, na przykład „inspiracji przez manię”, jak nazywał celowe podnoszenie napięcia psychicznego u osób z psychonerwicą. Uważał, że w pewnych przypadkach rozbudzanie uczuć estetycznych, motywowanie do pracy i nauki albo pomoc w rozwijaniu aktywności, która daje możliwość odczuwania radości z sukcesu, mogą zdziałać więcej niż inne formy leczenia.

Kaczka Vaucansona

Étienne Trillat, francuski „historyk histerii”, zabawnie scharakteryzował niedoszłego botanika i jego drogę do nauki o psychice: „Janet, odznaczający się wyrafinowaną inteligencją, z zamiłowania uszczypliwy, zrzęda, mówiący z zanikłym już dzisiaj akcentem paryżanina z bulwaru Saint-Germain (…) szybko włączył się w zabłąkane w obcej mu dziedzinie środowisko lekarskie. Dziedziną tą była (…) psychologia”. W poglądach Janeta jest więcej psychologii niż rutyny medycznej. Zresztą, jak pisał dalej Trillat o Janecie, „ród lekarski niewiele go obchodził”. Janet przekonywał, że psychiatria za bardzo skupia się na symptomach zamiast na osobowości chorego.

A symptomy mogą się przecież zmieniać i należy to brać pod uwagę, stawiając diagnozę. Uważał, że istnieją dwie główne grupy zaburzeń psychicznych: histeria i psychastenia (Janet wymyślił tę nazwę dla jednej z form nerwicy). Interesowały go objawy zaburzeń świadomości i jej funkcjonowanie na różnych poziomach. Przy tej okazji zwrócił uwagę na automatyzmy psychiczne, które opisał w swojej najważniejszej książce. Uczucie automatyzmu w działaniu relacjonowało wielu jego pacjentów.

Jeden z nich opowiadał na przykład o dystansie, z jakiego obserwuje własne czynności. Czuł się, jakby tkwiła w nim jakaś maszyna, która wszystko za niego wykonuje, mówi i porusza nim. Komentując te przeżycia, pacjent porównywał się do kaczki Vaucansona, słynnego wówczas automatu, który w XVIII wieku skonstruował Jacques de Vaucanson. Kaczka pływała po wodzie, połykała rzucane jej ziarna, a nawet je wydalała. Pacjent Janeta zapewne czytał o tym wynalazku; zrobiło to na nim tak duże wrażenie, że identyfikował się z jej działaniem podczas swojej choroby.

Pasożyt w psychice

Chorzy, których Janet opisywał w swoich pracach, zyskiwali krótkotrwałą popularność i zainteresowanie innych badaczy. W większości były to kobiety „histeryczki”. Z tej grupy najsłynniejsza była Léonia, dotknięta syndromem osobowości wielorakiej (według obecnych kryteriów cierpiała na zaburzenie dysocjacyjne tożsamości) i podatna na „hipnozę na odległość”; Lucie, która miała irracjonalne lęki wskutek nieuświadamianego przeżycia z dzieciństwa; Justyna, której fobia cholery została wyleczona przez Janeta dzięki udanej analizie natrętnych myśli; oraz Madeleine, dotknięta zaburzeniami chodzenia, urojeniami i stygmatami, której historia dobrze ilustrowała opisy zaburzeń na tle religijnym.

Zdaniem Janeta w przebiegu histerii dominującym problemem jest działanie idée fixe, czyli natrętnej myśli, powstałej pod wpływem urazu uczuciowego, funkcjonującej jak odszczepiony od reszty wyobrażeń kompleks. Jej treść może być różna, lecz zawsze stanowi dla chorego traumę. Idée fixe jest wtrętem tkwiącym w podświadomości, pasożytem w psychice. Należy do niej dotrzeć, wydobyć ją i usunąć. Nie wystarczy jednak uświadomić pacjentowi jej obecność i odkryć jej treść. Stosowana w takich przypadkach hipnoza – przez Janeta uważana za „tresurę histeryczek” – zamiast niwelować, pogłębia problem. Aby pacjenta wyleczyć, natrętną myśl trzeba poddać rozszczepieniu (dysocjacja), zastąpić jej elementy innymi treściami (supozycja), zmienić ich zabarwienie uczuciowe. W wyniku takiej terapii chory przestaje ulegać sugestii, i jest to pierwszy krok do dalszych pomyślnych oddziaływań, które polegają na leczeniu farmakologicznym, odpoczynku i „higienie duchowej”.

Okrutny żart
Historie pacjentów przewijają się w pracach francuskiego psychologa jak w kalejdoskopie; niektóre tylko ilustrowały jakąś jego tezę, do innych powracał wielokrotnie. Tak było z historią choroby pani D. (znanej też jako „Emma Dutemple”), 34-letniej żony stolarza z prowincji. Janet referował jej przypadek między innymi na 2. Międzynarodowym Kongresie Psychologicznym w Londynie w 1892 roku.

Historia tej choroby zaczęła się tragikomicznie. Rok wcześniej pewnego sierpniowego dnia pani D. zajmowała się w domu szyciem. Czekała na powrót małżonka z pracy i dzieci ze szkoły. Wtem do pokoju wszedł obcy człowiek, który powiedział: „Niech pani przygotuje łóżko. Przywiozą pani martwego męża”. Zszokowana kobieta położyła głowę na maszynie do szycia i zaczęła szlochać. Mężczyzna dotknął jej ramienia, mówiąc: „Przestań tak rozpaczać i idź na górę, przygotuj łóżko”. Potem wyszedł i nigdy go nie zidentyfikowano.

Bawiące się na ulicy dzieci zauważyły przez okno zapłakaną panią D. i powiadomiły sąsiadkę, która zawołała innych znajomych. Kobieta nie dawała się przekonać, że padła ofiarą kiepskiego dowcipu. Posłano po jej męża, który wkrótce przybył cały i zdrowy, lecz jego obecność wcale nie uspokoiła pani D. Dostała ataków konwulsji, które powracały przez czterdzieści osiem godzin, przerywane letargiem, próbami samobójczymi i odtwarzaniem wspomnienia. Powtarzała: „Och, mój mąż! To był taki dobry ojciec – płaczcie po nim moje dzieci”.

Pani D. doszła do siebie dopiero po dwóch dniach. Okazało się, że nie pamięta ostatnich przeżyć ani zdarzenia, które je wywołało. Amnezja obejmowała okres sześciu tygodni wstecz. Ułamki wspomnień powracały w różnych okolicznościach, podobnie jak okazjonalne ataki histerii, w trakcie których rozpaczała po swoim rzekomo zmarłym mężu. Kłopoty z pamięcią utrzymywały się. Kobieta zapominała, co do niej mówiono, co robiła dzień wcześniej.

W głąb podświadomości

Prob...