Temperament w pigułce

Temperament to jedno z najstarszych pojęć używanych do opisu zachowań człowieka. Posługiwano się nim już w starożytności. Znana jest typologia starożytnych filozofów i lekarzy – Hipokratesa i Galena; w zależności od dominujących w organizmie soków (dzisiaj powiedzielibyśmy hormonów) wyodrębnili oni cztery podstawowe temperamenty – sangwinika, choleryka, flegmatyka i melancholika. A także przypisali im skłonność do określonych chorób. Zastanawiające, że do dziś te same pojęcia służą nam do opisu różnic indywidualnych w zachowaniu. 

Nadludzie?

Przez dziesięciolecia poprzedzające II wojnę światową dużą popularnością cieszyły się konstytucjonalne teorie temperamentu. Dopatrywano się w nich związku między typem budowy ciała a skłonnością do chorób psychicznych, możliwość istnienia takowego związku uogólniając także na populację osób zdrowych. Klasycznym przykładem takiego podejścia jest typologia niemieckiego psychiatry Ernsta Kretschmera. Jego monografia Körperbau und Charakter z 1921 roku cieszyła się w swoim czasie powodzeniem i doczekała aż 18 wydań.

Należy podkreślić, że wszystkie konstytucjonalne typologie temperamentu, podkreślające biologiczną, w tym genetyczną podstawę temperamentu, mają charakter deterministyczny, ignorują bowiem rolę środowiska, szczególnie społecznego. Co więcej, czasem były wykorzystywane jako „naukowe” argumenty, uzasadniające poglądy rasistowskie. Przykładem może być głoszona w Niemczech ideologia faszystowska o wyższości rasy germańskiej nad innymi narodami, co znalazło wyraz m.in. w traktowaniu przez faszystów siebie jako „nadludzi” (Übermensch). 

W efekcie psychologowie unikali po II wojnie światowej posługiwania się pojęciem temperamentu, by nie być posądzonym o rasizm. 

To, co w nas stałe

A przecież samo pojęcie nie jest niczemu winne. Czym zatem jest temperament? Ciekawe, że dotąd nie dopracowano się jednoznacznej definicji tego pojęcia. Ale nie ma co się dziwić, podobny los spotkał większość terminów używanych w psychologii. 

Można jednak wyodrębnić cechy wspólne dla tego konstruktu. Po pierwsze, temperament jest składnikiem osobowości rozumianej jako zespół cech. Po drugie, ujawnia się od najwcześniejszego dzieciństwa. Po trzecie, pierwotnie jest biologicznie uwarunkowany, a różnice indywidualne w cechach temperamentu częściowo wynikają z transmisji genetycznej; można też mówić o temperamencie w odniesieniu do zwierząt. Po czwarte, jest względnie stały w porównaniu z innymi składnikami osobowości, zmiany zachodzące w cechach temperamentu na przestrzeni życia są relatywnie powolne. 

Osobowość zatem jest pojęciem szerszym niż temperament, w jej skład wchodzą zjawiska psychiczne, kształtowane pod wpływem szeroko rozumianego środowiska społecznego, głównie rodziny i szkoły, a także w wyniku uczenia się i życiowych doświadczeń. Na jej rozwój wpływa także temperament. W jaki sposób? Amerykański uczony Avshalom Caspi, wybitny badacz osobowości rozwijającej się na przestrzeni życia, przedstawił model, który ilustruje miejsce i rolę temperamentu na kolejnych poziomach rozwoju osobowości. Zgodnie z nim we wczesnym dzieciństwie temperament bezpośrednio przekłada się na przystosowanie do środowiska, na późniejszych zaś etapach życia temperament ma wpływ na kształtujące się cechy osobowości, które tradycyjnie nazywano charakterem, a także na charakterystyczne dla osoby dostosowania.

W okresie niemowlęcym ujawniają się takie cechy temperamentu, jak reaktywność emocjonalna czy aktywność. Pierwsza jest tendencją do intensywnego reagowania na bodźce wywołujące emocje, wyrażającą się w dużej wrażliwości i niskiej odporności emocjonalnej. Druga zaś to tendencja do podejmowania zachowań regulujących poziom dostarczanej stymulacji. W miarę dorastania temperament wzbogaca się o dalsze cechy, jak na przykład wytrzymałość, czyli zdolność do adekwatnego reagowania w sytuacjach wymagających długotrwałej lub wysoko stymulującej aktywności oraz w warunkach silnej stymulacji zewnętrznej. 

Struktura i liczba cech temperamentu są uwarunkowane gatunkowo, co znaczy, że są one podobne niezależnie od populacji, czyli kraju, języka itp. Wykazały to rozliczne badania, także prowadzone przez warszawskich psychologów. Od dzieciństwa począwszy cechy temperamentu mają bezpośredni wpływ na wczesną adaptację, której przykładem są relacje dziecka z rodzicami, opiekunami, nauczycielami czy rówieśnikami. W kolejnych fazach rozwojowych ten wpływ się rozszerza. Z kolei procesy adaptacyjne mogą mieć zwrotnie wpływ na zmiany w temperamencie. Te zmiany polegają przede wszystkim na nasileniu bądź osłabieniu określonych cech temperamentu jednostki. 

Temperament wpływa bezpośrednio między innymi na kształtowanie cech osobowości, tak zwanej Wielkiej Piątki. Składają się na nią: ekstrawersja, neurotyczność, otwartość na doświadczenie, ugodowość i sumienność. Te cechy, zwane czynnikami, rozwijają się na osnowie temperamentu. Na przykład u podstaw introwersji (przeciwnego bieguna ekstrawersji) tkwi lęk, występujący już u niemowlęcia, a także u zwierząt.

Wraz z rozwojem osobowości coraz większą rolę w zachowaniu człowieka mają charakterystyczne adaptacje, przejawiające się w systemie wartości, postawach, motywacji, reprezentacjach umysłu, strategiach radzenia, stawianiu sobie celów życiowych itp. Ich związek z temperamentem jest ledwo dostrzegalny, choć okazuje się, że w warunkach zagrożenia cechy temperamentu wpływają na strategie radzenia sobie ze stresem. 

Pomaga też poradzić sobie z trudną sytuacją budowanie opowieści, która pozwala uporządkować i zrozumieć to, co się stało. Już dzieci posiadają zdolność wracania do uprzednich doświadczeń i łączenia ich w spójną całość z aktualnymi i przyszłymi zdarzeniami. Takie narracje decydują o indywidualności osoby i jej tożsamości. Istnieją badania, choć dotąd nieliczne, które pokazują wpływ temperamentu dziecka na rodzaj narracji rodziców w rozmowie z dzieckiem. Na przykład nadmierna aktywność motoryczna dziecka zaburza narrację rodziców, zaś jego wysoka reaktywność emocjonalna wymaga wyciszonej, łagodnej narracji.

Modelowy temperament

Odnośnie do temperamentu istnieje wiele teorii, często zwanych modelami. Mają one swoją specyfikę w zależności od tego, czy dotyczą dzieci, czy ludzi dorosłych. Przykładów dostarcza najbardziej prestiżowy podręcznik temperamentu, jakim jest Handbook of Temperament, redagowany przez Marcela Zentnera i Rebeccę Shiner, a będący efektem pracy aż 61 badaczy z kilkunastu krajów (w tym z Polski). Opisano w nim pięć modeli temperamentu dziecka i tyle samo człowieka dorosłego. Nie sposób przedstawić tutaj wszystkie, przywołam po jednym przykładzie z każdej kategorii. 

Wśród modeli temperamentu dziecka największą popularnością cieszy się Rozwojowy Model amerykańskiej badaczki Mary Rothbart. Definiuje ona temperament jako biologicznie uwarunkowane różnice indywidualne w reaktywności i samoregulacji. Reaktywność odnosi się do pobudliwości fizjologicznej i behawioralnej, która przejawia się w progach wrażliwości, amplitudzie i czasach reakcji, które dotyczą formalnej charakterystyki zachowania. Z kolei przez samoregulację Rothbart rozumie procesy modyfikujące (podwyższające lub obniżające) reaktywność. Reaktywność i samoregulacja wchodzą ze sobą w stałą interakcję, a w miarę rozwoju samoregulacja wywiera coraz większy modyfikujący wpływ na reaktywność. Struktura temperamentu wzbogaca się wraz z wiekiem – pojawiają się kolejne cechy, a także zmienia się ich liczba. Tak na przykład w okresie niemowlęcym jedną z ważnych cech jest zbliżanie się bądź wycofywanie na widok obcych osób czy w nowej, nieoczekiwanej sytuacji, zaś w wieku przedszkolnym dochodzi charakterystyka, którą autorka nazywa „wytężoną kontrolą” zachowania. Polega ona na wzmożonej uwadze, której towarzyszy świadoma kontrola. 

Jeżeli chodzi o temperament osób dorosłych (i dorastających), skoncentruję się na Regulacyjnej Teorii Temperamentu (RTT), która jest jednym z pięciu wyróżnionych modeli. Do jej powstania i rozwoju przyczyniły się wieloletnie badania prowadzone pod moim kierunkiem w Katedrze Psychologii Różnic Indywidualnych Uniwersytetu Warszawskiego. Ta koncepcja wyrosła z przekonania, że cechy temperamentu, ujawniające się już w okresie niemowlęcym, odnoszą się przede wszystkim do formalnych cech zachowania. Można je sprowadzić do dwóch aspektów – energetycznego i czasowego. Aspekt energetyczny zachowania charakteryzują cztery cechy temperamentu: aktywność, wytrzymałość, reaktywność emocjonalna i wrażliwość sensoryczna. Dwie pozostałe cechy – żwawość i perseweratywność, to charakterystyki czasowe (patrz aplikacja „Sześć wymiarów temperamentu”).

Narzędziem, które pozwala na pomiar wymienionych cech temperamentu w ramach teorii RTT, jest kwestionariusz znany jako Formalna Charakterystyka Zachowania – Kwestionariusz Temperamentu FCZ-KT(R), opracowany przez Marię Cyniak-Cieciurę, Bogdana Zawadzkiego oraz Jana Strelaua. Jego pierwsza wersja (FCZ-KT) autorstwa Zawadzkiego i Strelaua, opublikowana 10 lat temu, znalazła szerokie zastosowanie w praktyce psychologicznej, jest także stosowana w wielu krajach. 

Powstaje pytanie, od czego zależą różnice indywidualne w cechach temperamentu? Wiemy, że są one częściowo genetycznie uwarunkowane, jednak nie bezpośrednio. Żadna cecha (np. aktywność, reaktywność emocjonalna itp.) nie tkwi w genach. Jednak od wyposażenia genetycznego zależą w dużej mierze różnice indywidualne w progach reaktywności mechanizmów neurofizjologicznych, takich jak układ limbiczny, pętla korowo-siatkowata, neuroprzekaźniki itp. One leżą u podstaw cech temperamentu. W RTT odwołujemy się do znanego w fizjologii pojęcia aktywacji (pobudzenia). Jego wielkość zależy od siły bodźców. Wiele badań wykazuje jednak, że różnimy się wielkością czy siłą reakcji na sytuacje o tej samej wartości stymulacyjnej. Jednych charakteryzuje tendencja do unikania stymulacji w celu utrzymania optymalnego poziomu aktywacji, u innych zaś dominuje tendencja do jej poszukiwania. Te różnice indywidualne w tendencji do reagowania podwyższonym bądź obniżonym poziomem aktywacji posiadają status cechy, nazywanej aktywowalnością (arousability). Wysoka aktywowalność z kolei sprzyja kształtowaniu wysokiej reaktywności emocjonalnej i perseweratywności oraz niskiej wytrzymałości i żwawości.

Reaktywni i ryzyko

Badania nad temperamentem zarówno dzieci, jak i osób dorosłych wykazały, że pozwala on przewidywać, jakie będą skutki traumy, a także na jakie zaburzenia narażona jest osoba. W odniesieniu do dzieci stwierdzono między innymi istnienie związku między cechami temperamentu a zaburzeniami internalizacyjnymi, czyli związanymi z nadmierną kontrolą, a objawiającymi się: lękiem, wycofaniem, dysforią czy depresją, przesadną uległością wobec norm i kompulsywnością. Tak np. w badaniach podłużnych prowadzonych na dzieciach od 2. do 11. roku życia ujawniono związek między zaburzeniami lękowymi a takimi cechami temperamentu, jak kapryśność i drażliwość. Podobne badania, trwające od 2. roku życia do 10 lat, ujawniły związek między depresją a emocjonalnością negatywną. Z kolei zaburzenie eksternalizacyjne, słabo kontrolowane i przejawiające się między innymi agresją wobec ludzi i zwierząt, a także niszczeniem własności, koreluje z takimi cechami temperamentu, jak emocjonalność negatywna i tzw. temperament trudny. Wiele danych wskazuje, że takie cechy temperamentu, jak poszukiwanie doznań, aktywność i emocjonalność pozwalają przewidzieć ryzyko wystąpienia zespołu nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi, tzw. ADHD. Dodatkowo cechy temperamentu dziecka nie są obojętne dla jego osiągnięć szkolnych. Można je przewidzieć, jak wykazano w wielu badaniach, na podstawie aktywności i roztargnienia (negatywny związek) oraz wytrwałości (dodatni związek). Należy podkreślić, że wyżej przedstawione związki pokazano z pominięciem roli środowiska rodzinnego, szkolnego i innych zmiennych, które w sposób istotny wpływają na wspomniane zaburzenia i osiągnięcia szkolne. 

W odniesieniu do osób dorosłych prowadziliśmy wieloletnie badania nad skutkami traumy, jakiej doznały ofiary powodzi, pożaru, wypadków w ruchu drogowym czy katastrofy górniczej. Niezależnie od tego, co wywołało traumę, jak mantra powtarzał się związek między reaktywnością emocjonalną a ryzykiem wystąpienia zespołu stresu pourazowego – im większa reaktywność emocjonalna, tym większe ryzyko powstania tego zespołu.

Ukazuje się coraz więcej publikacji poświęconych problematyce temperamentu. Wskazuje to, że coraz więcej uwagi poświęca się temu obszarowi badań, a wyniki są szeroko stosowane w praktyce.