Twarze sukcesu

DOROTA KRZEMIONKA: – Pan Profesor nieodparcie kojarzy się z sukcesem...
JANUSZ CZAPIŃSKI: – Jako ten, kto odniósł w życiu sukces, czy jako ten, który zajmuje się sukcesem?

Jedno i drugie. Bada Pan uwarunkowania jakości życia i powodzenia Polaków, a zarazem niewątpliwie odniósł Pan w życiu sukces. Nie ma Pan takiego poczucia?
– W pewnym sensie tak. Chociaż na co dzień tego nie odczuwam, ponieważ sukces niesie ze sobą sporo obciążeń. To nie jest tak, że ustawicznie towarzyszy mi świadomość, że jestem człowiekiem sukcesu. Szczerze mówiąc, towarzyszy mi raczej świadomość, że jeszcze mam dużo do zrobienia, a nie że już wspiąłem się na sam szczyt, gdzie nikt i nic mi nie zagraża i mogę spokojnie konsumować owoce sukcesu. Ale rzeczywiście, gdy spojrzę wstecz i dokonam bilansu retrospektywnego, to muszę przyznać, że jestem w miejscu, w którym nigdy nie oczekiwałem, że się znajdę. To jest, nawiasem mówiąc, jedna z definicji sukcesu: osiągnąć więcej niż się oczekuje.

A zatem sukces oznacza, że zajdziemy tam, gdzie nie oczekiwaliśmy, że dojdziemy…
– Tak, to dojść po jakiejkolwiek ścieżce dalej niż przewidywaliśmy. Przekroczyć własne granice. Jeżeli osiągamy tylko to, do czego usilnie przez lata dążyliśmy, no to możemy powiedzieć, że jedynie zrealizowaliśmy jakieś zadanie życiowe, a nie że odnieśliśmy sukces. Niezależnie od tego, jak inni by na to patrzyli.

Czym więc jest sukces?
– Zacznijmy od uwagi lingwistycznej. W języku polskim słowo „sukces”, tak jak i „szczęście”, jest zdecydowanie bardziej odświętne niż w języku angielskim (odpowiednio: „success” i „happieness”). Tam w powszechny scenariusz życiowy są jakby wpisane i sukces, i szczęście. Natomiast w Polsce mamy przekonanie, że sukces może odnieść bardzo niewielu, w bardzo szczególnych okolicznościach. I nawet ci, którzy ten sukces odnoszą, mówią z pewnym zażenowaniem, że sukces odnieśli. Kiedy mnie pani spytała, czy odniosłem w życiu sukces, to się zarumieniłem. To wynika oczywiście z uwarunkowań kulturowych a nie czysto językowych.

Czy to taka nasza narodowa skromność?
– Można powiedzieć, że my – a generalnie Słowianie – jesteśmy niezwykle skromni. W związku z tym jesteśmy skłonni raczej rozglądać się za jakimiś niedoróbkami w tym, co zrobiliśmy i podkreślać, że to jeszcze nie koniec, że inni poszli dalej... Bo po prostu nie wypada eksponować swoich osiągnięć, chwalić się nimi. Na dodatek to jest karane społecznie, a nikt nie chce poddawać się takiej karze. I dlatego nawet jeżeli ludzie wewnętrznie cieszą się z tego, co im się udało osiągnąć w życiu, to za Boga nie będą w ten sposób o tym opowiadać.

Czy to jest wyraz obawy przed tak zwanym polskim piekiełkiem lub tym, co Wańkowicz nazwał „kundlizmem”? Przed tym, że z zawiści ściągną mnie zaraz w dół?
– Myślę, że tak. Niewątpliwie w Polsce panuje kultura zawiści. I nie warto chwalić się, pokazywać swoich osiągnięć i kusić tego społecznego diabła, który zaraz zacznie nas do tego kociołka piekielnego ściągać. Choć warto zaznaczyć, że nie w każdym wymiarze sukces grozi społecznym odwetem. Zgodnie z teorią autodeterminacji Edwarda Deciego i Richarda Ryana, profesorów psychologii z Univer­sity of Rochester, w dążeniu do sukcesu wyróżnić można motywację zewnętrzną i wewnętrzną. Są ludzie nastawieni na sukces wewnętrzny, a także tacy, którzy są nastawieni na sukces zewnętrzny. Społecznymi reperkusjami wynikającymi z zawiści oczywiście obdarzani są ci, którzy są nastawieni na sukces zewnętrzny. Ale co to jest sukces zewnętrzny? Jest to osiąganie więcej, zajście dalej – wedle obiektywnych miar funkcjonujących w społeczeństwie.

Jakie są kryteria sukcesu zewnętrznego?
– Wszystko to, co decyduje o pozycji społecznej, a więc: pieniądze, władza, sława, popularność... Sukces zewnętrzny jest to rywalizacja o ograniczone dobra, więc jeśli my zarobimy więcej pieniędzy, to inni będą mieli ich relatywnie mniej. Jeśli my zrobimy karierę i dostaniemy się na wyższe stanowisko, to inni się nie dostaną, bo liczba takich stanowisk jest ograniczona. Sukces zewnętrzny jest zawsze okupiony kosztami innych ludzi, więc nic dziwnego, że ci inni tak wrogo patrzą na tego, który szybko się wspina po drabinie dystansu społecznego.

Mamy więc do czynienia z klasyczną grą o sumie zero – ile inny wygra, tyle ja muszę dołożyć?
– Tak, bilans wspólnoty się zeruje. Natomiast ci, którzy już ten sukces osiągają, albo mają poczucie, że go osiągnęli – wierzą, że ich bilans życiowy jest dodatni, że coś zyskali. Jednak w przypadku sukcesu zewnętrznego, nawet przy osiągnięciu bardzo wysokiej pozycji społecznej, straty w innych dziedzinach mogą sprawić, że bilans indywidualny się wyzeruje... Na przykład, niektórzy w Polsce skorzystali z okazji, jaką stworzył wolny rynek i wyfrunęli bardzo wysoko. W krótkim czasie, w wieku trzydziestu kilku lat zostali prezesami dużych banków czy oddziałów wielkich korporacji międzynarodowych. Jeżdżą wspaniałymi samochodami, ubierają się w markowe ubrania, mogą pojechać wszędzie, gdziekolwiek chcą, na wakacje. Mają też wewnętrzną satysfakcję, ponieważ zazwyczaj realizują to, co sprawia im frajdę, bo widzą swoje mistrzostwo. A przy okazji to mistrzostwo jest doceniane przez innych, również finansowo. Ale znów – nic za darmo. Niedawno ukazała się głośna książka psychologa Barry’go Schwartza pt. Koszty życia. Jak wolny rynek niszczy najlepsze rzeczy w życiu. Okazuje się, że ci wygrani są samotni. I nigdy do końca nie mogą być pewni, czy miłość, ja...