Szkoła - szansa czy zagrożenie dla ucznia zdolnego

Żadne państwo nie jest tak bogate, aby zrezygnować z kształcenia jednostek szczególnie zdolnych (Recommendation 1248, 1994). To wniosek sformułowany w 1994 roku, w czasie debaty w Parlamencie Europejskim, wraz z kolejnymi zaleceniami i szczegółowymi wskazaniami dla państw sygnatariuszy w zakresie opieki i kształcenia dzieci i młodzieży szczególnie zdolnej w UE. W czerwcu 2002, z inicjatywy Franza Mönksa1 z Uniwersytetu w Nijmegen, odbyło się spotkanie przedstawicieli państw członkowskich i kandydackich UE, poświęcone wymianie doświadczeń związanych z kształceniem uczniów zdolnych w państwach europejskich. W końcowych wnioskach stwierdzono, że problem kształcenia i opieki uczniów zdolnych w UE jest problemem priorytetowym.

Należy zwrócić uwagę na tę grupę osób, których szczególne potrzeby edukacyjne w wielu krajach były lekceważone lub niezauważane. Mönks od wielu lat prowadzi badania i ożywioną działalność organizacyjną na rzecz kształcenia uczniów zdolnych w Europie. Na konferencji „Teoretyczne i praktyczne aspekty edukacji uczniów zdolnych”, w maju 2003 w Toruniu2 stwierdził, że wiek XXI ma szansę być wiekiem kształcenia uczniów zdolnych. Takie są bowiem potrzeby społeczne i w tym kierunku tworzy się strategie i programy kształcenia na świecie, respektujące indywidualne potrzeby edukacyjne wszystkich członków społeczeństwa, w tym także osób zdolnych.

Reforma systemu oświaty, przeprowadzana w szkolnictwie polskim, sprzyja kształceniu jednostek uzdolnionych, pozwalając na bardziej elastyczne podejście do procesu edukacji. W ostatnich latach można zauważyć tendencje do wspierania inicjatyw kształcenia uczniów szczególnie zdolnych, co jest zbieżne z tendencjami w polityce oświatowej oraz strategiami edukacyjnymi na świecie. W Polsce przez wiele lat praktycznie nie interesowano się uczniami wybitnie zdolnymi, zakładając, że rozwiną swój talent niezależnie od warunków środowiskowych i stopnia zaspokojenia ich szczególnych potrzeb edukacyjnych. W ostatnich kilkunastu latach, dzięki reformie systemu oświatowego oraz ustawie z 7 września 1991 roku, uczniowie szczególnie zdolni mogą być kształceni według indywidualnych programów oraz uczestniczyć w zajęciach uniwersyteckich zgodnie z kierunkiem swoich zdolności i zainteresowań.

Co to są zdolności

Czym są zdolności? Jakie ich rodzaje możemy wyróżnić? Jak można scharakteryzować ucznia zdolnego? Czy należy mu poświęcać specjalną uwagę, czy może poradzi sobie w szkole bez szczególnej o niego troski? Czy każdy nauczyciel może pracować z uczniem zdolnym? Jak go kształcić? Czy polska oświata i szkoła są przygotowane do kształcenia osób zdolnych?

Te i inne pytania pojawiają się w kontekście problematyki osób zdolnych. Powszechnie przyjmuje się dwojakie rozumienie zdolności: pierwsze –związane z praktyką pedagogiczną, w którym pod uwagę brane są wskaźniki związane z osiągnięciami szkolnymi w postaci ocen szkolnych, wyników uzyskiwanych w konkursach i olimpiadach oraz drugie – w rozumieniu psychologicznym, gdzie jako wskaźniki zdolności przyjmuje się poziom inteligencji, określone cechy osobowości i temperamentu.
Według innego podziału, uwzględniającego głównie jakość zdolności, dzielimy je na ogólne – określane także jako poznawcze, akademickie lub szkolne, na uzdolnienia kierunkowe – ujawniające się w konkretnej sferze aktywności, określane także mianem talentu oraz na zdolności twórcze.

O zdolnościach ogólnych mówi się w odniesieniu do uzdolnień związanych z szybkością i efektywnością uczenia się. Mają one ścisły związek z poziomem inteligencji mierzonej przy pomocy testów psychologicznych. Uczniowie wykazujący tego typu zdolności posiadają wyższe niż przeciętnie możliwości językowe (zarówno związane z językiem mówionym, jak i pisanym) oraz matematyczne. Obie sfery aktywności są bardzo wysoko cenione w edukacji szkolnej. Ponieważ zdolności szkolne wiążą się wyraźnie z poziomem inteligencji, uczniowie włączani do edukacyjnych programów kształcenia dla osób szczególnie zdolnych, rekrutowani są na podstawie testowych badań psychologicznych. Zdolności szkolne mogą mieć charakter globalny i dotyczyć różnych dziedzin nauki. Najczęściej jednak osoby szczególnie zdolne ujawniają zdolności w pewnych, a nie we wszystkich, dziedzinach nauki. Franz Mönks podaje przykład ucznia uzdolnionego matematycznie, z którym spotkał się w swojej praktyce psychologicznej.

Jak pisze Mönks, rodzice chłopca o imieniu John zgłosili się do poradni psychologicznej, ponieważ ich syn niechętnie chodził do szkoły. Spędzał czas głównie przy komputerze i oglądając telewizję, otrzymywał słabe oceny, był agresywny wobec swojej siostry. W badaniu inteligencji testem Wechslera uzyskał zróżnicowane wyniki: od przeciętnych po bardzo wysokie. Wysokie wyniki dotyczyły zadań arytmetycznych – maksymalny rezultat osiągnął w teście na zapamiętywanie ciągu liczb. John posiadał wysoki poziom zdolności matematycznych, przy bardzo przeciętnym poziomie zdolności związanych ze sferą werbalną. W związku z tym zapisano go do szkoły, w której więcej uwagi poświęcano matematyce i pracy z komputerem. Mimo że chłopiec musiał dojeżdżać do nowej szkoły autobusem ponad godzinę, był wreszcie szczęśliwy i polubił naukę. Obecnie ma 23 lata, w ciągu jednego roku uzyskał tytuł uniwersytecki z matematyki, który normalnie zdobywa się w ciągu czterech lat. Zajmuje się czystą matematyką i kończy pisanie pracy doktorskiej. Jeszcze jako uczeń dwukrotnie zajął drugie miejsce w światowej olimpiadzie matematycznej. Profesor, który towarzyszył mu w olimpiadach, twierdzi, że mógłby zająć pierwsze miejsce, gdyby nie był tak napięty i zdenerwowany w czasie konkursu.

Dzieci mające wysoki poziom zdolności poznawczych ujawniają swoje zdolności bardzo wcześnie. Są aktywne, interesują się otoczeniem i światem, mają znakomitą pamięć, w wieku trzech–czterech lat potrafią rozpoznawać litery, wcześnie zaczynają czytać, próbują pisać drukowanymi literami. Mogą ujawnić się u nich szczególne zdolności językowe lub matematyczne: uzdolniony językowo maluch szybciej zaczyna mówić, posiada duży zasób słów i używa ich adekwatnie do sytuacji i kontekstu, ma znakomitą pamięć. Dzieci charakteryzujące się przyspieszonym rozwojem zdolności intelektualnych, interesują się wieloma sprawami i dziedzinami, przy jednoczesnej, bardzo często podwyższonej, wrażliwości i chwiejności emocjonalnej i społecznej. Bywają zamknięte w sobie, dążą do perfekcjonizmu, krytycznie oceniają swoje i kolegów poczynania, mają uboższe kontakty z rówieśnikami, wyraźnie preferują przebywanie wśród osób starszych i dorosłych.

Ellen Winner (1996) opisuje Dawida, który posiadał wybitne zdolności akademickie o charakterze globalnym. Chłopiec w ósmym miesiącu życia wykazywał znakomite rozumienie języka, jego rozwój pod tym względem był przyspieszony o około rok. Pierwsze słowa powiedział właśnie w ósmym miesiącu życia i bardzo szybko zaczął mówić: w wieku piętnastu miesięcy m...