W psychologii pojęcie „sytuacja trudna” ściśle wiąże się z czynnościami, jakie człowiek wykonuje, aby uregulować swoje relacje z otoczeniem. W tych działaniach często napotyka na przeszkody, ulega zahamowaniom i bywa, że nie daje rady osiągnąć zamierzonego celu. Niekiedy, jak uważał Tadeusz Tomaszewski, sytuacje trudne, przy pewnym układzie zdarzeń i właściwościach osoby, nabierają cech sytuacji zagrożenia, w których „zagrożony jest system wartości człowieka lub jakaś pojedyncza wartość wchodząca w skład tego systemu. (...) Działają jakieś czynniki przeciwstawne czemuś, na czym człowiekowi zależy, sytuacje pod jakimś względem dla człowieka niebezpieczne”. Jako zagrożenia człowiek odbiera wszystko, co stanowi potencjalne niebezpieczeństwo dla jego życia, zdrowia, dobrego samopoczucia, pozycji społecznej czy samooceny.
Sytuacje trudne stanowią grupę wewnętrznie wyraźnie zróżnicowaną. Na uwagę zasługują zwłaszcza trudne sytuacje społeczne, do których zalicza się społeczną ekspozycję, ocenę i krytykę, konflikty i naciski społeczne. Jeżeli za swoje postępowanie ktoś zostanie ostro i publicznie skrytykowany przez grupę towarzyską czy rodzinę albo uwikłany w przedłużający się konflikt z kimś znaczącym, albo musi z czyjegoś polecenia wykonywać nieatrakcyjne dla niego zadania, wówczas pojawia się poczucie zagrożenia dla dobrej opinii, pozycji społecznej, możliwości realizacji zamierzeń.
Codzienne trudy
Sytuacje tego rodzaju młodzi ludzie przeżywają stosunkowo często. Jak pokazały liczne badania, szczególnie stresujące jest dla nich środowisko szkolne, zwłaszcza sprawdziany, klasówki czy egzaminy oraz uzyskiwane w nich oceny niedostateczne, a także te zachowania nauczycieli, które godzą w poczucie własnej wartości i autonomii uczniów. Dla nastolatków źródłem stresu są także rodzina i kontakty z rówieśnikami. Szczególnie konflikty z rodzicami stanowią ważne źródło napięć. Wiele z tych nieporozumień dotyczy codziennych sytuacji – ubioru, muzyki, form spędzania czasu wolnego. Są one wynikiem ścierania się narastającej u młodych potrzeby samodzielności z ustanowionymi przez rodziców normami, nakazami i zakazami oraz ich skłonnością do kontrolowania życia i postępowania zbliżających się do dorosłości dzieci. Rodzice zazwyczaj pragną doskonałości swojego dziecka, marzą, by osiągnęło w życiu to, czego im nie udało się osiągnąć, więc nakładają na nie duży ciężar obowiązków i oczekiwań.
Jak zauważa Maria Tyszkowa, istotną cechą sytuacji trudnych jest to, że wywołują u zaangażowanych w nie osób stany silnego napięcia emocjonalnego, które są reakcją na przeciążenie psychiczne. Zatem w takich okolicznościach naturalną reakcją człowieka są emocje negatywne: lęk, strach, złość, wstyd, poczucie winy itp. Ich siła zależy przede wszystkim od siły dążenia człowieka do wyznaczonego celu, sposobu spostrzegania i interpretowania przez niego sytuacji oraz samego siebie, a także od stopnia i rodzaju trudności.
Amerykański psycholog Charles Spielberger stwierdził, że w powstawaniu poczucia zagrożenia istotną rolę odgrywają procesy poznawcze, a zwłaszcza poczucie zagrożenia obrazu własnej osoby (Ja), własnej wartości i samooceny. Lęk rodzi się, gdy zostaje nadwerężony szacunek do samego siebie, gdy człowiek ma poczucie, że nie jest tak dobry, jak mógłby być, albo jest wyraźnie gorszy od innych. Pojawia się on także wtedy, gdy człowiek uznaje zasadność pewnych wymogów przypisywanych mu ról społecznych czy oczekiwań pod własnym adresem ze strony ważnych dla niego osób, których jednak nie umie albo nie może spełnić. Lęk jest zatem jedną z możliwych negatywnych reakcji emoc...
Pozostałe 80% artykułu dostępne jest tylko dla Prenumeratorów.
