„Wykrywacz kłamstw” to popularna nazwa wariografu, czyli urządzenia mierzącego reakcje fizjologiczne organizmu, które są efektem odczuwanych przez badanego emocji. Kiedy kłamiemy, odczuwamy emocje, a zatem ich pomiar może wskazać, czy w danej sytuacji mówimy prawdę, czy nie.
POLECAMY
Wykrywanie kłamstw – czy można to robić skutecznie?
Kontrowersje wokół badania wariograficznego wynikają najczęściej z braku wiedzy na temat działania tej metody oraz tego, że nie ma uregulowań prawnych(1), które określałyby, kto może przeprowadzać badania wariograficzne. W różnych publikacjach podawane są różne dane dotyczące tego, jak bardzo skuteczny jest wariograf, ale zazwyczaj brakuje w nich odniesienia do źródła tych badań, a co najważniejsze, informacji o tym:
- Kiedy badania zostały przeprowadzone,
- Jakie były warunki prowadzenia badań (sytuacje realne czy może laboratorium),
- Jakie były kwalifikacje osób prowadzących badanie,
- Jakich metod (urządzeń i czujników) użyto.
Przypomina to nieco sytuację, w której podano by w prasie informacje „z analiz wynika, że 30% osób umarło na gruźlicę”. Większość czytelników byłaby tym faktem zaskoczona, a jednak jest to informacja prawdziwa! O ile weźmiemy pod uwagę fakt, iż dotyczy mieszkańców gminy Gilowice w latach 1880-1945 (2). Jak widać, samo podanie jakichś liczb czy procentów nie jest jeszcze wystarczająca, jeśli nie znamy dokładnych okoliczności, w jakich te liczby powstały.
Jak wygląda zatem obecnie skuteczność badania wariografem?
Według aktualnych (wykonywanych po 2003 roku) analiz przeprowadzonych przez APA (American Polygraph Association) założoną w 1966 roku organizację mającą na celu dopracowywanie metody badań wariograficznych i kontrolę nad sposobem ich przeprowadzania, możliwe jest osiągnięcie skuteczności badania wariografem na poziomie 95-98%.
Takie badanie będzie możliwe, jeśli zostanie przeprowadzone w zgodzie z wytycznymi APA, czyli:
- będzie wykonane profesjonalną maszyną cyfrową, dokonującą kilku pomiarów reakcji ciała niezależnie,
- badany zostanie odpowiednio przygotowany do badania, a prowadzący badanie zadba o to, by nie pojawiły się żadne przeciwwskazania (np. nie przeprowadzi badania, kiedy osoba badana ma katar lub bierze leki przeciwbólowe),
- badanie odbędzie się w odpowiednich warunkach (np. pomieszczenie będzie wyizolowane od dźwięków i nie będzie w nim za zimno ani za ciepło),
- ekspert ma wiedzę i doświadczenie, niezbędne do prawidłowej analizy zebranych danych.
Bardzo ważnym elementem jest tu osoba eksperta - poligrafera. Musi to być osoba, która przeszła odpowiedni trening i przygotowanie. Ma wiedzę na temat metody, sposobu przeprowadzania badania, analizy danych.
Badanie wariograficzne zawiera konieczność oceny zebranych danych, siłą rzeczy zatem, od tego, jak profesjonalny jest ekspert, będzie zależało to, czy jego subiektywna ocena, da w efekcie skuteczne badanie wariografem.
To właśnie ten margines subiektywizmu, nie pozwala zaliczyć badań wariograficznych do metod dających naukowe dowody. Jest tak z każdym typem badania, który zawiera subiektywną ocenę, czyli wymaga udziału eksperta, który bazując na swoim doświadczeniu bądź wiedzy, wydaje opinię na dany temat.
Tak naprawdę metod dających tzw. obiektywne środki dowodowe jest niewiele. Należy do nich np. badanie DNA. W praktyce większość dowodów, które np. są wykorzystywane w sprawach sądowych, należy do dowodów subiektywnych (np. opinie biegłych). A i tak, to do sędziego należy ocena wartości zebranych dowodów, czyli może on zakwestionować nawet dowód uznany za obiektywny.
Subiektywizm a skuteczność badania wariograficznego
To, że badanie wariograficzne zawiera w sobie element oceny i interpretacji wyników przez eksperta (czyli zawiera ocenę subiektywną) nie znaczy wcale, że metoda ta nie jest wiarygodna czy rzetelna. Oznacza jedynie, że aby mieć pewność wysokiej wiarygodności badania, trzeba zadbać o to, by zostało ono przeprowadzone w sposób, który taką wiarygodność gwarantuje. Czyli przez profesjonalnego poligrafera z doświadczeniem, z wykorzystaniem wysokiej jakości sprzętu, w odpowiednich warunkach, z badanym, który został należycie do badania przygotowany.
Bardzo ważnym czynnikiem są też odpowiednio przygotowane pytania (w publikacjach na stronie Instytutu Badań Wariograficznych więcej o tym, jakie pytania można zadać podczas badania wariografem). Od pytań zależy cała wartość diagnostyczna testu, a jednym z najczęstszych błędów popełnianych przez osoby bez przeszkolenia czy doświadczenia, jest zadawanie pytań niejasnych, zbyt ogólnych bądź uleganie presji klienta, który koniecznie upiera się, by padło określone pytanie, nie rozumiejąc do końca zależności między sposobem sformułowania pytania, śladem pamięciowym i emocjami badanego.
Problem wiarygodności badań wariograficznych można porównać do problemu diagnozy choroby przez lekarza. Przy diagnozie jakiejkolwiek choroby, mamy udział lekarza, który ocenia i interpretuje objawy pacjenta. Trafność tej diagnozy zależy od tego, jak dużą wiedzę i doświadczenie ma lekarz, jakie badania zlecił i czy zadbał o to, by wykonać ich pełne spektrum, a nawet (wiedzą to wszyscy, którzy oglądali serial doktor House), czy pacjent powiedział lekarzowi o wszystkim, co może mieć wpływ na jego stan.
Mimo tego, że tak wiele elementów wpływa na prawidłowość diagnozy medycznej, nie wątpimy w sens chodzenia do lekarza prawda? Choć w praktyce błędnie wydane diagnozy medyczne prawdopodobnie są znacznie częstsze niż nieprawidłowo przeprowadzone badania wariograficzne, dające nierozstrzygające wyniki.
(1) Za wyjątkiem badań wariograficznych do Służb Celnych na podstawie Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 7 kwietnia 2010 r. w sprawie przeprowadzania testu sprawności fizycznej, badania psychologicznego i badania psychofizjologicznego w Straży Granicznej
(2) Za art. "Na co umierali nas przodkowie?" Piotr Kołpak, dostęp 10.01.2020 zywiecinfo.pl/historia/item/1006-na-co-umierali-nas-przodkowie-czesc-trzecia-ostatnia
