Aby wyjaśnić podobne zjawiska odwołujemy się często do pojęcia woli. Uznajemy, że ktoś ma silną wolę, a komuś innemu jej brak. O silnej woli mówimy wówczas, gdy zachodzi zgodność między podjętym zamiarem a jego realizacją. Ale samo sprecyzowanie zamiaru nie wystarczy, aby go zrealizować. „Po drodze” pojawiają się konkurencyjne motywy, które przeszkadzają w zamierzonym pierwotnie działaniu. Dzieje się tak, gdyż często nasz zamiar związany jest ze słabszą od innych tendencją motywacyjną. Na przykład wielbiciel ciastek z kremem, który właśnie postanowił ograniczyć liczbę spożywanych łakoci, może nadal odczuwać większą chęć do zjedzenia ciastka niż do powstrzymania się od tego. Jednak dzięki tzw. procesom kontroli wolicjonalnej może tak wzmocnić początkowo słabszą tendencję motywacyjną (odmowa zjedzenia ciastka), że stanie się ona dominująca. Zatem podstawową funkcją siły woli jest wzmacnianie siły zamiaru i hamowanie konkurencyjnych działań (szczególnie tych wspieranych przez silne preferencje motywacyjne) tak długo, aż aktywująca siła tego pierwszego stanie się większa od wszystkich konkurencyjnych działań.
W XIX wieku panowało przekonanie, że wola jest zdolnością do zamierzonego i pozbawionego przymusu, świadomego wykonywania jednych czynności oraz powstrzymywania się od innych. Ale ówcześni psychologowie nie byli zgodni co do funkcji, jaką wola pełni w regulacji zachowań człowieka. W. James, K. Lewin, A. Michotte, E. Prüm i W. Wundt uważali siłę woli za jeden z procesów pośredniczących w podejmowaniu decyzji, podkreślając jej rolę w wyborze celów, formułowaniu zamiarów i podejmowaniu decyzji. Inni uczeni, a wśród nich N. Ach i J. Lindworsky, definiowali siłę woli jako proces postdecyzyjny (zachodzący po podjęciu decyzji), zapewniający utrzymanie i realizację już podjętego zamiaru. W Polsce próbę połączenia obu funkcji woli podjął Mieczysław Dybowski. Uwzględniając z jednej strony poglądy Michotte’a i Prüma, z drugiej zaś Acha, definiował on siłę woli jako procesy, które decydują zarówno o formułowaniu zamiarów (podejmowaniu decyzji), jak i o ich utrzymaniu i realizacji.
Wraz ze zmierzchem psychologii klasycznej zagadnienia dotyczące istoty woli i pełnionej przez nią funkcji zeszły na bardzo odległy plan. Dla wielu psychologów, zwłaszcza ukierunkowanych pozytywistycznie, wola była terminem nienaukowym, sugerującym absolutną wolność wyboru człowieka i jego niezależność od otaczającego świata. Kurt Lewin zredukował problematykę siły woli do kwestii motywacji. Traktował intencję (zamiar) jako quasi-potrzebę i podkreślał, że posiada ona te same właściwości dynamiczne, co potrzeba decydująca o ukierunkowaniu podmiotu na cel. W ten sposób pozbawił pojęcie zamiaru jego specyficznego znaczenia. Jednak ostateczny cios zadały sile woli nowe kierunki psychologii: behawioryzm i psychoanaliza. Ten pierwszy usunął z kręgu swoich zainteresowań świadomość, a w konsekwencji także wolę i dowolność. Zygmunt Freud zaś, analizując chorobotwórcze następstwa dziewiętnastowiecznej, wiktoriańskiej „siły woli” i odkrywając ogromne przestrzenie nieświadomej motywacji i zachowań, wzmocnił wizję człowieka kierowanego, a nie kierującego własnym losem.
To wszystko spowodowało, że problematyka siły woli została wyeliminowana z psychologii na blisko pięćdziesiąt lat. Do łask wróciła w ostatnim czasie. Stało się tak z kilku powodów. Po pierwsze, wizja człowieka jako biernego przedmiotu oddziaływań otoczenia bądź mrocznych, nieświadomych popędów bardzo szybko okazała się zbyt wąska i niewystarczająca dla zrozumienia i wyjaśnienia ludzkiego zachowania. Po drugie, tradycyjny model motywacji, wyjaśniający działanie ukierunkowane na cel, nie dawał odpowiedzi na wiele pytań, choćby takich, jak te wymienione na począ...
Pozostałe 80% artykułu dostępne jest tylko dla Prenumeratorów.
