Prosto do celu

Podejmowanie decyzji wiąże się ze zmierzaniem w określonym kierunku, który jest wyznaczony przez świadomy lub nieuświadamiany, ale pożądany, stan rzeczy. Gdy wiemy, co chcemy osiągnąć i do czego prowadzą nasze decyzje oraz związane z nimi działania, możemy mówić o celu. Gdy ten stan rzeczy jest nieświadomy – o skutku lub konsekwencjach naszych zachowań. Świadome stawianie celów i planowanie ich realizacji oraz podejmowanie zaplanowanych działań i kontrolowanie ich przebiegu świadczą o dojrzałej samoregulacji człowieka.

Po co rozwiązywać zadania?

Cel poprzedza intencja, która ma swoje źródło w potrzebach i pragnieniach jednostki, ale cel może też być zadany w gotowej postaci z zewnątrz (zadanie). Warto podkreślić zasadniczą różnicę pomiędzy tak rozumianymi celami. Zadanie nie zawsze jest utożsamiane z celem, któremu służy. Na przykład, dla ucznia celem rozwiązania zadania matematycznego może być pozytywna ocena, a nie przyswojenie i zrozumienie wiedzy matematycznej. Ten fakt ma ważne skutki psychologiczne, które wpływają na proces nauczania i na efekty uczenia się – uruchamiane są inne nastawienia i inna motywacja. W obu sytuacjach uczeń realizuje różne cele, chociaż pozornie wydaje się, że jest to ten sam cel. Oczywiście, uczeń wykonujący zadania szkolne przyswaja sobie wiedzę i umiejętności, jednak gdy ma świadomość i wyraźnie widzi, po co to robi, ma większe szanse na opanowanie zdolności do samoregulacji.
Badania wykazały, że osoby posiadające cele (nawet te przyjęte z zewnątrz) lepiej funkcjonują niż osoby, które ich nie mają. Ustanowienie celów poprawia wykonanie, a właściwości celu wpływają na jego osiągnięcie. Cel skłania przede wszystkim do opracowywania strategii i/lub planu czy programu działań oraz motywuje do ich podjęcia i podtrzymywania. Jednakże siła tej motywacji zależy od właściwości celu: genezy, ważności, trudności, umiejscowienia na osi czasu, specyfiki, sposobu sformułowania oraz od podporządkowanych mu planów czy strategii działania.
Pierwszą kwestią jest geneza celu. Ludzie realizują cele własne, wynikające z ich potrzeb i preferencji oraz cele pochodzące z zewnątrz. Cele własne bardziej nas angażują niż zewnętrzne. Często jednak godzimy się na realizację celu zewnętrznego bez poczucia presji, ponieważ uznajemy go za wartościowy czy użyteczny.
Cel własny lub zewnętrzny powinien być przez jednostkę akceptowany, bo wtedy wkłada ona więcej wysiłku i jest bardziej wytrwała w dążeniu do jego realizacji. Gdy osoba nie akceptuje danego celu, może go realizować, by uniknąć kary, a wtedy jej działania są nastawione na uniknięcie przykrych konsekwencji, a nie na jak najlepsze zrealizowanie celu. Taka sytuacja często ma miejsce w szkole. Uczeń wykonuje zadania, ponieważ chce uniknąć negatywnej oceny, a nie dlatego, aby zdobyć wiedzę czy umiejętności. Efekty pracy ucznia różnią się więc od celów nauczyciela. Dlatego nauczyciel powinien starać się uświadamiać uczniom cele i zyskać ich akceptację.
Cele spójne z potrzebami jednostki postrzegane są jako atrakcyjne, a ich realizacja jest źródłem pozytywnych emocji, które podtrzymują zaangażowanie i wysiłek wkładany w ich osiągnięcie. Może być i tak, że człowiek akceptuje cele, chociaż nie wynikają z jego aktualnych potrzeb, ponieważ są dla niego albo użyteczne (pozwalają na realizację innych celów), albo wartościowe.

Czego i w jakim celu nauczam?

Cele edukacyjne szkoły są, wydaje się, oczywiste, ale niekoniecznie dla wszystkich uczniów. Rolą dorosłego jest tak przedstawić cele uczenia się, aby były zrozumiałe i do zaakceptowania przez dzieci. Ważny jest więc sposób sformułowania celu. Tę cechę nazywamy specyficznością celu.
Specyficzność odzwierciedla stopień uszczegółowienia celu. Może być on sformułowany w sposób bardzo ogólny: „Zdobyć wiedzę potrzebną współczesnemu człowiekowi”, mniej ogólny: „Zrozumieć funkcjonowanie organizmu ludzkiego” lub szczegółowy: „Nauczyć się, jak działa układ krwionośny człowieka”. Cele z tego przykładu tworzą powiązaną i hierarchiczną strukturę, ale każdy z nich ma inną siłę motywacyjną. Im bardziej konkretny cel, tym większa jest jego moc wpływania na zachowanie człowieka. Cele konkretne dają szybką i wyraźną informację zwrotną na temat własnej skuteczności: „Udało mi się osiągnąć cel – jestem dobry, odniosłem sukces”. Sukcesy budują poczucie własnej wartości i pozytywną samoocenę, która jest niezbędna przy podejmowaniu kolejnych wyzwań. Osoby odnoszące sukcesy nie poddają się łatwo i wkładają więcej wysiłku w realizację swoich dążeń w obliczu napotkanych przeszkód. Oznacza to, że cele powinny być formułowane konkretnie, ale niezwykle ważne jest ich powiązanie z celami z „wyższych pięter”.
Cel...