Większość z nas zdaje sobie sprawę z tego, że spora część zdarzeń wokół nas ma charakter losowy, a jednak nasza odruchowa reakcja na zrządzenia przypadku ma niemal zawsze cechy irracjonalne. Często w obliczu zarówno tragicznych wypadków, jak i nieistotnych nieprzyjemnych doświadczeń, staramy się obarczyć kogoś za nie winą, sobie zaś przypisujemy wyłącznie zasługi, gdy spot[-]kają nas pozytywne przeżycia lub sukcesy. Niezależnie od tego, czy los był dla nas przychylny, czy nie, próbujemy instynktownie wpisać w losowe zdarzenie interpretację przyczynowo-skutkową. Zamiłowanie do spiskowych teorii dziejów jest od wieków nieodłączną częścią polskiego krajobrazu kulturowego. To nie mógł być przypadek, to nie miało prawa się zdarzyć – takie komentarze padają z ust ludzi, w których życiu wydarzyło się coś złego. Czy można traktować prawdopodobieństwo wybiórczo?
Sposób na przeżycie?
Jednym z najbardziej użytecznych mechanizmów przeżycia, nie tylko wśród ludzi, ale też wśród zwierząt, jest tak zwane grupowanie percepcyjne. Mówimy tu między innymi o zdolności mózgu do rozpoznania konturów zwierzęcia czy wrogiego wojownika o zmroku wśród gęstego listowia, czy też wychwycenia odgłosów skradającego się napastnika spośród kakofonii głosów dżungli. Niestety, ten wspaniały mechanizm percepcyjny jest główną przyczyną powszechnego błędu poznawczego znanego jako iluzja grupowania, która polega na zauważaniu regularności, wzorców i zależności tam, gdzie ich wcale nie ma (np. wróżenie z fusów). Iluzja grupowania może powodować problemy z postrzeganiem losowości i prowadzić do różnego rodzaju przesądnych zachowań.
Przesądy są na ogół definiowane jako wierzenia i zachowania będące skutkiem niewłaściwego przypisania przyczyn i skutków do obserwowanych zjawisk. W ubiegłym roku dwoje naukowców – Kevin Foster z Harvardu i Hanna Kokko z Uniwersytetu w Helsinkach – zaproponowało probabilistyczny model powstawania przesądnych zachowań. Ponieważ spojrzeli na problem z perspektywy biologii ewolucyjnej, a nie psychologii, ich model można zastosować nie tylko do opisu zachowań ludzkich, ale też zwierzęcych. Foster i Kokko twierdzą, że dobór naturalny faworyzuje zachowania oparte na częstych błędach w ocenie rzeczywistości, jeżeli tylko spełnione są dwa proste warunki. Po pierwsze, ogólnie pojęty koszt takich zachowań musi być niewielki. Po drugie, w tych nielicznych przypadkach, kiedy błędna interpretacja rzeczywistości prowadzi do właściwej reakcji na zaistniałą sytuacje, zysk w terminach przeżycia czy lepszego dostosowania do warunków środowiskowych musi być duży.
Nie ma ostrej granicy pomiędzy zdolnością do percepcyjnego grupowania i skłonnością do iluzji grupowania. Wbrew pozorom, rozróżnienie determinizmu od losowości wcale nie jest trywialne, czego potwierdzenie można znaleźć zupełnie nieoczekiwanie w informatyce! Chodzi tu o metodę wizualnego szyfrowania informacji, znaną jako „dzielenie sekretów”. Przypuśćmy, że mamy w komputerze cyfrową fotografię kartki papieru zawierającej tekst i ilustracje. Dla uproszczenia załóżmy, że komputer używa tylko czarnych pikseli na białym tle. Specjalny algorytm przetwarza nasz tajemniczy dokument na dwa lub więcej obrazów, które z osobna wyglądają, jakby były całkowicie pokryte absolutnie przypadkowymi konfiguracjami czarnych kropek. Te nowe obrazy są następnie drukowane na przezroczystej folii. Gdy te przeźrocza nałoży się jedno na drugie na płycie rzutnika, to obraz wyświetlony na ekranie będzie zawierał oryginalny tekst i ilustracje, tyle że na szarym tle. Co najważniejsze, żaden z częściowych obrazów, nawet po poddaniu najbardziej rygorystycznym analizom, nie zawiera więcej informacji o sekrecie, który chcieliśmy ukryć niż ułożenie fusów na dnie losowo wybranej filiżanki herbaty...
Kłamstwa i statystyki
Choć często idealizujemy przeszłość,...
Pozostałe 80% artykułu dostępne jest tylko dla Prenumeratorów.
