Terminy: zdolności, uzdolnienia, inteligencja, osoby zdolne – spotykamy zarówno w języku potocznym, jak i w nauce, przede wszystkim w psychologii i pedagogice. Psychologia poznawcza interesuje się nie tyle zdolnościami, ile funkcjonowaniem umysłu, który traktuje jako urządzenie umożliwiające odbiór i przetwarzanie danych. Psychologowie poznawczy zakładają, że wyższe procesy umysłowe można charakteryzować jako procesy poznawcze, będące w istocie procesami obróbki informacji. Co więcej, spostrzeganie, pamięć, myślenie – główne procesy poznawcze – badają oni łącznie oraz ujmują jako różne fazy przetwarzania informacji. W postępowaniu badawczym zmierzają do poznania specyfiki przetwarzania, ujmując inteligencję jednostki jako proces.
Z kolei zastosowanie stwierdzeń formułowanych na gruncie nauki jest domeną psychologii wychowawczej, a z nauk pokrewnych – dydaktyki ogólnej i szczegółowej. Wykorzystanie praktyczne wniosków naukowców interesuje szczególnie rodziców i nauczycieli, którzy rozwiązują konkretne codzienne problemy własnych dzieci i uczniów. Wielu z nich w swoich działaniach nie opiera się na odkryciach i badaniach naukowych, ale odwołuje się do własnego doświadczenia, przekazu społecznego, intuicji. Niestety, potoczne przekonania na temat uczniów zdolnych to niejednokrotnie mity, czyli fałszywe stwierdzenia i opinie niezgodne z obecnym stanem wiedzy. Opieranie się na nich w edukacji niesie poważne negatywne skutki dla samych uczniów.
Czym są zdolności?
W studiach psychologicznych badania nad zdolnościami zajmują ważne miejsce. Bada się ich istotę, rodzaje, ogólny i szczegółowy stosunek do innych cech funkcjonowania poznawczego (inteligencji i twórczości), możliwości pomiaru, perspektywy rozwoju, wreszcie – związki z życiowymi osiągnięciami, zwłaszcza postępami szkolnymi. Podstawowym problemem jest sama definicja zdolności. W klasycznym już ujęciu Pietrasińskiego, zdolnościami są „różnice indywidualne, które sprawiają, że przy jednakowej motywacji i uprzednim przygotowaniu poszczególni ludzie osiągają w porównywalnych warunkach niejednakowe rezultaty w uczeniu się i działaniu”.
Liczne definicje da się sprowadzić do czterech ujęć:
• zdolności jako rodzaj różnic indywidualnych, wyjaśniających odmienne osiągnięcia w identycznych lub podobnych sytuacjach, bez precyzowania genezy owych różnic (por. podany przykład),
• zdolności jako aktualna umiejętność wykonywania określonych zadań (ability) lub jako potencjalność, ewentualnie maksymalny możliwy poziom sprawności, jaki daje się osiągnąć dzięki wrodzonym zadatkom,
• zdolności jako względnie trwałe cechy procesów poznawczych decydujące o poziomie osiągnięć w rozwiązywaniu zadań,
• zdolności jako podstawowe właściwości indywidualne, dzięki którym można kształtować pozostałe umiejętności.
Pozostańmy przy stanowiskach poznawczych i stwierdzonej w ich ramach specyfice zdolności. Składają się nań: dobra koncentracja uwagi, umiejętność selekcjonowania danych na etapie ich odbioru, szybkie oraz efektywne przyswajanie nowych treści, sprawność myślenia (warunkowana poprawną analizą i syntezą), łatwość posługiwania się symbolami, biegłość w dostrzeganiu zależności oraz wykorzystywaniu ich w działaniach własnych, szybkość i bezbłędność stosowanych rozwiązań, dostosowywanie sposobów działania do specyfiki zadań, ofensywność wobec sytuacji problemowych połączona z wytrwałością postępowania. Szczególne znaczenie przypisuje się umiejętnościom wyższego rzędu, zwanymi w psychologii metapoznawczymi: planowaniu oraz nadzorowaniu przebiegu wykonywanych czynności (w tym orientacji we własnych procesach poznawczych i umiejętności ich kontrolowania), wreszcie – samoregulacji. Przejawem tej ostatniej jest konsekwentne zmierzanie do celu, podtrzymywanie sposobu jego osiągania, a także ewentualna korekta lub zmiana w przypadku braku postępów w realizacji zamierzeń. Rozwijanie zdolności wiąże się – w tym ujęciu – ze stymulacją rozwoju wybranych operacji oraz umiejętności.
Same zdolności nie zapewniają sukcesu
Dość wcześnie zauważono, że jednostki zdolne wyróżnia nie tylko dobre funkcjonowanie umysłu. Znaczące osiągnięcia w dowolnej dziedzinie wymagają współdziałania wielu właściwości. Stanowisko...
Pozostałe 80% artykułu dostępne jest tylko dla Prenumeratorów.
