Mało kto zdaje sobie sprawę, że właściwie wszystko, co w kontakcie z uczniem robi i mówi nauczyciel, jest formą oceny. Ocenia swojego podopiecznego, gdy mówi „Dobrze zrobiłeś” lub „Źle zrobiłeś”, gdy potakuje lub przecząco kręci głową, gdy się uśmiecha lub okazuje dezaprobatę, gdy ton jego głosu wyraża zadowolenie lub irytację. Daje też w ten sposób uczniowi informacje zwrotne na temat swoich oczekiwań wobec niego.
Wzmocnienia i kary
Ocena jest konsekwencją zachowania ucznia. Może być dla niego na przykład wzmocnieniem albo karą. Jak wykazało i wykazuje wiele badań psychologicznych, zarówno wzmocnienie, jak i kara mogą być pozytywne lub negatywne. Wzmocnieniem pozytywnym będzie np. pochwała dla ucznia za spełnienie polecenia nauczyciela, czyli pozytywna konsekwencja zachowania. Ze wzmocnieniem negatywnym mamy do czynienia, gdy np. uczeń uniknie nagany, spełniając polecenie nauczyciela. Generalnie jest więc nim brak negatywnych konsekwencji, które pojawiłyby się, gdyby uczeń (lub ktokolwiek inny) jakiegoś działania nie podjął.
Zajmijmy się teraz karami pozytywnymi i negatywnymi. Karą pozytywną jest np. nagana udzielona uczniowi za niewłaściwe zachowanie, czyli negatywna konsekwencja zachowania. Z karą negatywną mamy natomiast do czynienia, gdy na skutek niewłaściwego zachowania ucznia nauczyciel zabrania mu np. korzystania po lekcjach z pracowni komputerowej. Polega więc ona na usunięciu pozytywnych konsekwencji, które nastąpiłyby, gdyby uczeń zachował się właściwie.
Warto zwrócić uwagę, że kara i wzmocnienie negatywne to nie synonimy, choć powszechnie są za takie uważane. Wręcz przeciwnie, wzmocnienie negatywne – jak każde wzmocnienie – zwiększa prawdopodobieństwo ponownego wykonywania czynności, po której następuje, podczas gdy kara prawdopodobieństwo to zmniejsza. Wynika z tego, że uniknięcie kary jest wzmocnieniem negatywnym. Innymi słowy, jeśli uczniowi uda się uniknąć kary, to wzmocnione zostanie zachowanie, dzięki któremu przykrości go ominęły.
Przykłady wzmocnień i kar wzmocnienie pozytywne
ocena bardzo dobra; zezwolenie uczniowi na wykonanie czynności, na którą ma ochotę; pochwała; potaknięcie; uśmiech; zadowolenie w głosie wzmocnienie negatywne
zwolnienie od wykonywania niechcianej przez ucznia czynności; anulowanie złej oceny lub nagany
kara pozytywna
ocena niedostateczna; nakazanie uczniowi wykonywania niechcianej przez niego czynności; nagana; zaprzeczenie; okazanie dezaprobaty; irytacja w głosie
kara negatywna
zabronienie uczniowi wykonania pożądanej przez niego czynności; anulowanie dobrej oceny lub pochwały
Ponieważ wzmocnienia i kary wpływają na prawdopodobieństwo ponownego wystąpienia danego zachowania, nauczyciel dysponuje ogromnymi możliwościami wpływania na postawy uczniów. Musi jednak umieć właściwie dobierać wzmocnienia i kary; to istotna umiejętność, bowiem zdarza się, że to, co nauczyciel uważa za wzmocnienie, uczeń może odebrać jako karę, i na odwrót. Na przykład wychwalając ucznia przed klasą nauczyciel może uważać, że daje mu pozytywne wzmocnienie, natomiast uczeń może uznać, że pochwała naraża go na wyśmianie przez kolegów i potraktować ją jako karę. W takiej sytuacji nauczyciel osiągnie skutek odwrotny od zamierzonego – zamiast zwiększyć prawdopodobieństwo ponownego wystąpienia odpowiedniego zachowania ucznia, zmniejszy je!
Wyobraźmy sobie teraz odwrotną sytuację: nauczyciel chce ukarać ucznia za nieodpowiednie zachowanie i wobec całej klasy udziela mu nagany. Uczeń może jednak odebrać to jako formę wyróżnienia, zwłaszcza jeśli wcześniej nauczyciel nie zwracał na niego uwagi lub – co gorsza – ignorował go. I znów nauczyciel osiąga skutek odwrotny do zamierzonego – zamiast zmniejszyć prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanego zachowania u ucznia w przyszłości, może sprawić, że prawdopodobieństwo to wzrośnie!
Ostatni przykład ma szczególne znaczenie. Wszyscy pragniemy, aby inni nas dostrzegali, zwracali na nas uwagę. Szczególnie zależy nam na zainteresowaniu kogoś, kogo uważamy za autorytet. Dla ucznia może nim być nauczyciel. Niestety, w praktyce nauczyciele nie rozdzielają swojej uwagi równo między wszystkich uczniów. Najwięcej poświęcają jej najlepszym oraz sprawiającym kłopoty. Natomiast tym, którzy uczą się średnio i nie sprawiają kłopotów wychowawczych, poświęcają znacznie mniej uwagi. Tacy uczniowie mają dwa sposoby zyskania zainteresowania nauczyciela: albo poprawią się w nauce i dołączą do grona najlepszych (co wcale nie jest łatwe, jak się przekonamy za chwilę), albo zaczną sprawiać kłopoty!
Jak zatem właściwie dobierać wzmocnienia i kary? Przydatna może być tzw. zasada Premacka. David Premack, emerytowany profesor psychologii na University of Pennsylvania, zwrócił ponad 40 lat temu uwagę, że w danej chwili jedne czynności wykonujemy chętniej niż inne. Opracował więc zasadę, zgodnie z którą czynność bardziej preferowana może być wykorzystywana do wzmacniania czynności mniej preferowanej. Na przykład uczniowie zwykle wolą grać w gry komputerowe niż rozwiązywać zadania matematyczne. Dlatego mogą chętniej rozwiązywać zadania, jeśli będą wiedzieć, że potem nauczyciel pozwoli im na zabawę na...
Pozostałe 80% artykułu dostępne jest tylko dla Prenumeratorów.
