„Nadszedł czas, by przewartościować nasz konsumpcjonizm”. Rozmowa z Beatą Woźniak i Danielem Koziarskim, autorami książki „Galeria”

Chyba nikt nie wyobraża sobie dziś wielkomiejskiego życia bez wizyt w galeriach handlowych. Dla jednych to ulubiona forma spędzania wolnego czasu, dla innych – wyprawa do dziewiątego kręgu piekła. A co ciekawego w galerii handlowej może znaleźć pisarz?

Daniel Koziarski: Nie wyobrażaliśmy sobie, owszem, aż tu nagle, w jakimś sensie z dnia na dzień, zostaliśmy skonfrontowani z taką rzeczywistością. Czasy zarazy sprawiły, że galerie stały się martwymi strefami – niegdyś tętniące życiem, obecnie świecące pustkami. Zamknięte sklepy, korytarze poprzecinane taśmami zakazującymi wstępu, wygaszone przestrzenie - przypomniały nam, że nic nie jest w życiu zagwarantowane raz na zawsze. Nagle kolorowy świat został nam administracyjnie odebrany w ramach środków podjętych w walce z rozprzestrzenianiem się wspólnego niewidzialnego wroga – wirusa. Nawet mężowie niegdyś torturowani przez żony wizytami w kolejnych sklepach z ciuchami i butami zatęsknili pewnie za starymi dobrymi czasami. Pisarz w takich skupiskach ma możliwość wyłapywania słów, obserwacji zachowań i emocji, i tworzenia na tej podstawie portretów, relacji, historii. A galeria handlowa to przecież istna galeria osobowości i osobliwości – zarówno w sensie dosłownym jak i metaforycznym.

Beata Woźniak: Wchodząc do galerii handlowej – oczywiście mówimy o normalnych czasach – wchodzimy w pewien przekrój lokalnej społeczności. Czy powodem będzie prawdziwa potrzeba zakupu, czy tylko sondujący spacer po sklepach albo umówione spotkanie z drugim człowiekiem, do galerii wejdzie przedstawiciel każdej grupy społecznej i zawodowej. Nasuwa się jednoznaczna myśl, że to idealne miejsce do obserwacji innych. Mam jednak wrażenie, że paradoksalnie przebywając w obecności innych osób, które jako swoiste tło pozostają w zasięgu wzroku i uszu, można jak w zwierciadle, niestety również krzywym, przyjrzeć się samemu sobie.

„Galeria”, państwa wspólny zbiór opowiadań, to prawdziwy kalejdoskop ludzkich losów. Spotkamy tu ochroniarza po przejściach, nielegalnie przebywającą w Polsce pracownicę azjatyckiej knajpy, zakochaną nastolatkę, ojca-rozwodnika bezskutecznie próbującego nawiązać kontakt z córką czy parę zmanierowanych gejów. Co ciekawe, niewiele z tych opowieści kończy się happy endem – zwykle zamiast tego mamy bolesne rozstanie, kłótnię, rozczarowanie i gorzką nauczkę od losu. Miłość w czasach galerii handlowych nie jest łatwa?

Daniel Koziarski: Nie chciałbym, żeby ktoś pomyślał, że przesłanie „Galerii” jest szczególnie pesymistyczne. Po prostu miłość czy z drugiej strony nienawiść ogólnie bywają skomplikowanymi, złożonymi uczuciami i daliśmy temu wyraz w naszej książce przedstawiając stany i emocje w wielu odcieniach.

Beata Woźniak:  Miejsce, które wybraliśmy jako przestrzeń dla naszych bohaterów, to tylko przykład, jak na stosunkowo niewielkim obszarze może zetknąć się ze sobą wiele istnień ludzkich. Galeria handlowa aż się prosi, by być dla tej emocjonalnej magistrali malarskim płótnem. Każda osoba, która tu wchodzi niesie ze sobą swoją historię, wewnętrzną opowieść, a jej skrawek zostaje zatrzymany i przybliżony do krótkiej chwili tu spędzonej, do której wpada się „po drodze”, z mniej lub bardziej konkretnego powodu albo wręcz po to, żeby zabić czas. Myślę, że każdy człowiek nosi w sobie niezaspokojone pragnienie miłości, uwagi, uczucia, co nie tylko w kontekście czasów galerii handlowych, ale i samo w sobie jest misternie złożone. Dlatego miejsce wydarzeń w tym wypadku jest tylko pretekstem, by o czymś opowiedzieć, a nie powodem, dla których jakieś rzeczy się dzieją.

Mam wrażenie, że w „Galerii” kobiety zostały potraktowane nieco bardziej brutalnie. Jak samotna Magda z opowiadania „Przynęta”, która próbuje godzić rolę matki z obowiązkami domowymi albo Anna, kasjerka, która traci głowę dla zupełnie niewartego jej kłamcy. Kobietom trudniej jest znaleźć kogoś wartościowego, bo łatwiej ulegają emocjom i mimo, że nie są już małymi dziewczynkami, wciąż chcą wierzyć w bajki o królewiczu na białym rumaku?

Daniel Koziarski: Być może kobiety z „Galerii” statystycznie częściej odsłaniają się od męskich bohaterów. Pewnie w jakimś sensie wynika to z poglądu o większej emocjonalności kobiet od mężczyzn. Tylko czy jest to twierdzenie do końca uprawnione, skoro każdy przypadek należałoby badać osobno? Ale to nie jest też tak, że płeć piękna jest w „Galerii” płcią słabą – proszę zauważyć, że te damsko-męskie wojenki toczone są w książce z różnym skutkiem. Jedne kobiety śnią bowiem szkodliwe sny o czekających na nich gdzieś królewiczach, a inne, twardo stąpające po ziemi, uskuteczniają swoje plany w sposób tak energiczny i metodyczny, że mogłyby zawstydzić swoją skutecznością większość mężczyzn.

Beata Woźniak: Kobietę – i w „Galerii”, i w życiu – zdecydowanie częściej i głośniej słyszymy. Wiemy o niej więcej niż o potencjalnym mężczyźnie, który mielenie i szatkowanie swoich stanów emocjonalnych traktuje jako niemęskie i niepotrzebne. Kobietom nie potrzeba zachęty, żeby rozmawiać. One są w stanie wyrzucić z siebie naszpikowane emocjami wydarzenia ze swojego życia przypadkowemu człowiekowi, o ile ten wykaże choć śladowe zainteresowanie. Naszym płciom przypisywane są konkretne role, a z nimi niepisane przyzwolenie na pewne zachowania. I choć ten podział ról pięknie porządkowałby świat naszych związków, to indywidualne oczekiwania każdego z nas, bez względu na płeć są tak różne, jak różnią się nasze linie papilarne. Możliwe, że kobietom marzą się jeszcze królewicze na białych koniach i są gotowe zapłacić gorzką cenę za utratę swoich złudzeń, ale przede wszystkim nie kryją swoich rozczarowań. Mężczyźni jednak nieczęsto mówią o swoich ułudach, ale także im ulegają – co do tego nie miejmy wątpliwości, więc nie jest tak, że nie mają równie nierealnych marzeń. Jeśli jednak coś im nie wychodzi, zwłaszcza w tak delikatnej materii, jaką jest świat uczuć, zdecydowanie wolą uchodzić za nieczułych i cynicznych, a swoje rozczarowania bez żadnych ceregieli zatopią w studni bez dna.

Gdybym miała wskazać jeden wspólny motyw, łączący niemal wszystkie historie z tego zbioru, byłaby nim konfrontacja marzeń i oczekiwań z brutalną rzeczywistością. Wybrzmiewa to szczególnie wyraźnie w tych opowiadaniach, w których pojawiają się dwa różne punkty widzenia danej sytuacji. Znowu nasuwa się niezbyt optymistyczny wniosek: stale stwarzamy sobie iluzje, w które bardzo chcemy wierzyć, a kiedy się rozsypują, błyskawicznie znajdujemy nowe. Tak desperacko pragniemy zagłuszyć samotność, że jesteśmy skłonni wpakować się z najbardziej karkołomną relację, byle tylko ktoś przy nas był?

Daniel Koziarski: To bardzo trafne obserwacje. Chcieliśmy oddać gorzką refleksję, że ludzie uczą się prawdy o sobie i innych w bolesny sposób, że ulegają złudzeniom, z których później ktoś ich w brutalny sposób odziera. Owszem, niektórzy zastępują jedne iluzje drugimi, bo nie potrafią stanąć w prawdzie, przyjąć rzeczywistości taką, jaką ona jest, nie chcą lub nie potrafią się zmienić i liczą, że to świat podporządkuje się ich oczekiwaniom. Dlatego na przykład jedną toksyczną czy skomplikowaną relację zastępują kolejną, nie wyciągając wniosków z poprzedniej. Ale są też osoby, które odbierając od losu lekcję pokory, wyciągają wnioski, otrzepują kurz i idą dalej, już silniejsze – takie postacie też w „Galerii” pokazaliśmy.  

Beata Woźniak: Konfrontacja marzeń lub oczekiwań z rzeczywistością zawsze jest niemiła i zawsze czegoś uczy. Ale uczy tych, którzy mają świadomość samego siebie i potrafią uczciwie przyjrzeć się wszystkim mechanizmom, które po drodze nie zadziałały. Niestety człowiek jest z natury leniwy i wygodniej chodzić mu na skróty. Chce szybko poprawić swoje samopoczucie nowym związkiem, w którym jeszcze bardziej się zapętla, bo wnosi do niego  nieuporządkowaną poprzednią relację. I siebie z urazami, których nie przepracował. Nie lubimy czuć się samotni, bo samotność jest niemodna, bywa synonimem porażki, świadectwem życiowej nieudolności bądź istotnych braków w osobowości lub charakterze. Niesłusznie. Samotność, w sensie niebycia w związku jest najbardziej naturalnym stanem człowieka. Poza pewnym łutem szczęścia, by spotkać właściwą osobę, tylko prawdziwa gotowość człowieka na wejście w bliską relację z drugą osobą jest szansą na jej utrwalanie, nadawanie głębi i odnalezienie satysfakcji. Nie powiem, że dzisiejszy świat ze swoim pędem, powierzchownością i łatwością nawiązywania kontaktów z wieloma ludźmi na różnych płaszczyznach nam w tym pomaga. Nie pomaga. To my musimy umieć pomóc samym sobie wybierając to, co dla nas jest dobre, choćby było przez pewien czas bolesne.

Kiedy związek się rozsypuje, staramy się jak najszybciej ułożyć sobie życie na nowo – tak jak para z opowiadania „Bajka”. Ona radzi sobie świetnie, on natomiast zupełnie nie potrafi się pozbierać. To bardzo sugestywny portret człowieka, który zaczyna osuwać się w rozpacz, dając się ponieść nienawiści i krzywdząc tych, których kocha najbardziej. Skąd pomysł na tę historię?

Daniel Koziarski: Z racji wykonywanego zawodu mam okazję obserwować rozwodzące się pary lub pary po rozwodzie. Chciałoby się, żeby ludzie, którzy już nie chcą czy nie mogą ze sobą być, rozeszli się po prostu w swoją stronę i zaczęli nowe życie, ale to bywa bardzo trudne – zwłaszcza, kiedy owocem ich związku są dzieci. Dzieci stają się zakładnikami rozgrywek rodziców – ale jest to rozgrywka, z której nikt tak naprawdę nie wychodzi zwycięsko. Ta historia to smutna refleksja na ten temat. A może również w jakimś sensie – przestroga.

Beata Woźniak: To jedna z bardziej przykrych historii, o których niestety słyszy się coraz częściej. Współczesny świat oferuje dziś bardzo dużo rzeczy do kupienia, przyzwyczajając nas tym samym do posiadania czegoś od razu i bez specjalnego wysiłku. Człowiek trochę się w tym pogubił. Pomylił posiadanie rzeczy z posiadaniem na własność drugiego człowieka lub dzielonej z nim przestrzeni jako danej raz na zawsze. Bez starania się, by już nie tyle miłość, która przejawia liczne ewolucje w czasie, ale wola bycia razem była niekończącą pozytywną odpowiedzią na drugiego człowieka, z którym wybiera się wspólne życie. Niestety do domu zapraszamy, i co gorsze nie widzimy w tym nic złego, panoszący się w świecie egoizm i bezwzględną chęć stawiania na swoim, co nigdy nie idzie w parze z konstruktywnym porozumieniem. I mamy zugzwang. Życiowy dramat.

Wizyta w galerii handlowej nastraja też do przemyśleń na temat wdzierającego się do każdej dziedziny życia konsumpcjonizmu. Jeden z bohaterów stawia taką oto diagnozę : „Nowoczesny styl życia polegający na gonitwach po sklepach zastępuje [ludziom] religię i wspólnotę. Wspólne zakupy stają się substytutem życia rodzinnego i jedynym atrakcyjnie spędzonym czasem. Reklamowy bełkot, naszpikowany frazesami banał reklamowy, tłumaczy im złożony system braków, na który cierpią, odkąd rano wstaną z łóżek, niezbędnych potrzeb i liczne możliwości ich zaspokajania”. Podpisują się Państwo pod tymi gorzkimi słowami?

Daniel Koziarski: To taka refleksja, do której każdy może się ustosunkować we własnym zakresie – nie chcemy nikomu narzucać, czy słuszna czy nie, a jeśli słuszna, to na ile. Myślę zresztą, że cała ta sytuacja z zagrożeniem epidemiologicznym i wprowadzonymi ograniczeniami przewartościuje trochę cały ten konsumpcjonizm. Nagle okazało się, że do życia potrzebujemy znacznie mniej niż nam się wydawało. Z drugiej strony przekonaliśmy się o tym, że gdybyśmy masowo na dłuższy czas wyrzekli się dóbr i usług teoretycznie niepotrzebnych, narazilibyśmy na szwank gospodarkę. Nic zatem nie jest proste i oczywiste – pojęcie normalności, jeśli kiedykolwiek istniało, dawno już się rozmyło.

Beata Woźniak: Nie ma w robieniu zakupów niczego złego. Lubimy się otaczać atrakcyjnymi przedmiotami, lubimy je nosić, wymieniać na nowe. Jednak jest cienka granica między zaspokajaniem rzeczywistych potrzeb konsumenckich a nieokiełznanym,  czasem wręcz szaleńczym wydawaniem pieniędzy na naprawdę zbyteczne rzeczy. Każdy wie, kiedy pokonuje tę granicę i myślę, że zna prawdziwe powody, dla których to robi. Poprawienie sobie nastroju raz na jakiś czas wydaje się tu najmniejszym grzechem. Gorzej jest, kiedy z różnych powodów odsuwamy pielęgnowanie wartości, które wcześniej miały dla nas znaczenie a pozwalamy na potęgowanie duchowo-emocjonalnej pustki, swojej i swoich rodzin, zapychając ją nudą powielanych przedmiotów i banałem reklamowego świata.

 Ale żeby nie było tak pesymistycznie, dodają Państwo do swoich opowiadań szczyptę magii i nieprzewidywalności – tak jak w zamykającym tom opowiadaniu „Antidotum”, w którym nieznajoma kobieta, nie zdając sobie z tego sprawy, udaremnia zamach terrorysty-samobójcy. Czy słusznie odczytuję tę historię jako zachętę do dialogu z drugim człowiekiem, wyciągnięcia do niego ręki i poczynienia odrobiny wysiłku, by żyć trochę bardziej uważnie, a trochę mniej samolubnie?

Daniel Koziarski: Bardzo słusznie. Jesteśmy różni, mamy różne systemy wartości, nie wszyscy identyfikujemy się w ramach tych samych wspólnot. Każdy z nas nosi jakieś sekrety, każdego przytłaczają ciężary, każdy ma swoje smutki, radości i historie. Ale łączy nas to, że jesteśmy ludźmi i dlatego powinniśmy szukać ze sobą dialogu, porozumienia na jakimś przynajmniej poziomie, poczucia wzajemnej odpowiedzialności za siebie. Może właśnie, kiedy przy dialogu do głosu dojdzie ten rozumny i duchowy wymiar człowieka będący według Arystotelesa pierwiastkiem boskim w człowieku i stanowiący o istocie człowieczeństwa, odnajdziemy tak naprawdę siebie samych i siebie wzajemnie.

Beata Woźniak: Jako ludzie żyjący w czasach dobrobytu mamy tendencje do wyszukiwania w sobie nawzajem wrogów. Potrafimy być powierzchowni w ocenach i sądach, gdy stykamy się z obcymi ludźmi, pretensjonalni tam, gdzie należałoby odpowiedzieć najprostsze dziękuję i protekcjonalni w nieuzasadnionym poczuciu wyższości nad innymi. Możliwe, że człowiekiem w zetknięciu z drugim człowiekiem przede wszystkim rządzi strach, który objawia się nieufnością, agresją, czy bezduszną obojętnością. Wystarczy jednak zagrożenie, jakim jest mający za nic urzędowe granice państw COVID-19, a widzimy, w jak cudowny sposób ludzie na całym świecie potrafią się jednoczyć w duchu solidarności, chęci wzajemnej pomocy i zdyscyplinowaniu. Nagle zrozumieniem i troską, gremialnie i jednym głosem obdarza się wdzięcznością i oklaskami pracowników służby zdrowia. Uznaje się ich za bohaterów z pierwszej linii frontu. I jest to absolutnie bezsprzeczne. Niemniej uczciwym byłoby przyznać, że są oni bohaterami każdego zwyczajnego dnia, gdy walczą o zdrowie i życie swoich pacjentów w warunkach dalekich od doskonałości. Reasumując: chciałoby się żyć w świecie, gdzie człowiek uważnie się sobie i innym przygląda, a tragedie generowane przez epidemie, reżim, czy wojny nie są jedyną przyczyną, dla której ludzie wychodzą ku sobie bez uprzedzeń i w bezinteresownej życzliwości.