W drugiej połowie XIX wieku wiele dyskutowano nad programowymi założeniami psychologii jako samodzielnej dyscypliny naukowej. Te polemiki stały się podstawą emancypacji „nauki o duszy” spod wpływów filozofii. Pojawiło się wtedy kilka konkurencyjnych wizji, które dziś zwykło się uważać za programy nowej psychologii. Autorem jednego z nich był rosyjski fizjolog Iwan M. Sieczenow, traktowany czasem jako prekursor behawioryzmu.
„Psychologiczny program Sieczenowa bazował na darwinowskim modelu organizmu jako systemu nieodłącznie związanego ze środowiskiem i aktywnie przystosowującego się do niego. To, co wewnętrzne, nie istnieje od początku, ale jest pochodne od zewnętrznego, dającego się obserwować obiektywnie” – tak pisał w Historii myśli psychologicznej Michaił G. Jaroszewski. Ten sam autor w książce Psychologia XX wieku konstatował: „Poczynając od Sieczenowa (...) coraz wyraźniej zarysowywało się nowe podejście, polegające na dążeniu do zrozumienia roli regulacji psychicznej w zachowaniu bez udziału zagadkowych, bezcielesnych czynników”.
Koncepcja psychologii obiektywnej, ściśle związanej z przyrodniczym modelem badań, została następnie rozwinięta w teoriach Iwana Pawłowa i Władimira Biechtieriewa. Podobnie jak Sieczenow postulowali oni, aby psychologia stała się „przyrodnią siostrą fizjologii”. Niezależnie od „szkoły rosyjskiej”, dążenie do przezwyciężenia subiektywizmu pojawiło się także w manifeście behawiorystycznym Johna Watsona.
Psychologia bez duszy
Kierunek badań dążący do połączenia psychologii z fizjologią, który od końca dziewiętnastego wieku zdobywał coraz większą popularność w nauce rosyjskiej, był – jak uważa wielu historyków nauki – uwarunkowany ideowo i politycznie. Stanowił on jeden z przejawów buntu przeciwko ustrojowi carskiej Rosji i wpływom Cerkwi prawosławnej na życie społeczno-polityczne. Dyskusja na temat tego, co stanowi podłoże procesów psychicznych, w którą włączył się ze swymi pracami i teoriami Sieczenow, była więc w istocie dyskusją światopoglądową. Nic więc dziwnego, że jego wykłady cieszyły się dużą popularnością wśród studentów, w tłumie których można było spotkać również policyjnego szpicla, z uwagą notującego wypowiedzi referenta i komentarze słuchaczy.
Punktem wyjścia dla poglądów Sieczenowa były jego eksperymenty nad fizjologią układu nerwowego. Badając odruchy zwierząt, odkrył (było to odkrycie powtórne, oparte na replikacji wcześniejszych o ponad dekadę obserwacji Ernsta Webera) ośrodki nerwowe, które wstrzymują aktywność motoryczną. Na tej podstawie wprowadził pojęcie hamowania, które obok procesu pobudzenia ma wpływ na reakcje odruchowe. Dzięki temu możliwe stało się wyjaśnienie aktów woli nie jako siły wynikającej z przymiotów duszy, lecz jako wyniku działania swoistej „machiny móz[-]gowej”, wyposażonej w różnego rodzaju ośrodki. Te „dodatki”, mające wpływ na końcową reakcję organizmu, na zewnętrzne pobudzenie, to właśnie ośrodek hamowania, blokujący impulsy wysyłane do narządów wykonawczych; dodatek wzmacniający ich ruch; ośrodek przechowujący ślad...
Pozostałe 80% artykułu dostępne jest tylko dla Prenumeratorów.
